ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΣΚΑΛΙΔΑΚΗ
ENZO TRAVERSO, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας. Μια ευρωπαϊκή
γενεαλογία, Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος,
σελ. 240
Οι εκδόσεις για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το ναζισμό
και το Ολοκαύτωμα συνεχώς πολλαπλασιάζονται, ενώ ένας ξεχωριστός επιστημονικός
κλάδος, αυτός των Holocaust Studies, βρίσκεται
σε πλήρη ανάπτυξη. Η «μοναδικότητα» του Ολοκαυτώματος (της "Τελικής
Λύσης", της Shoah) παραμένει
ένα κρίσιμο ζήτημα και αρκετοί μελετητές ασχολούνται πολύπλευρα και σε βάθος με
το ίδιο το φαινόμενο, όχι όμως και με το ιστορικό του πλαίσιο και ιδίως με τις
προϋποθέσεις που το κατέστησαν δυνατό. Η ίδια η ορολογία φανερώνει διαφορετικές
προσεγγίσεις - ο Τραβέρσο χρησιμοποιεί τον όρο "ιουδαιοκτονία" (Judéocide), που
πρότεινε ο Arno Mayer για την
αποφυγή θρησκευτικών συνδηλώσεων.
Συχνά, οι προσπάθειες ιστορικοποίησης του Ολοκαυτώματος
θεωρούνται δυνάμει υπεύθυνες για τη σχετικοποίησή του και άρα τη μείωση της
-ηθικής, πολιτικής ή άλλης- σημασίας του. Καθώς παρατηρεί ο συγγραφέας,
"όπως άλλοτε η συρρίκνωση της ιουδαιοκτονίας σε μια μικρή υποσημείωση στα
βιβλία για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έτσι και η έμφασή που δίνεται σήμερα στον
χαραχτήρα της ως 'γεγονός δίχως προηγούμενο' και 'απολύτως μοναδικό' κινδυνεύει
να σταθεί εμπόδιο στις προσπάθειες για την κατανόησή της μέσα στο πλαίσιο της
ευρωπαϊκής ιστορίας".
Είναι γνωστή σε όσους έχουν ασχοληθεί με την ιστορία της
περιόδου, η "διαμάχη" μεταξύ όσων ερευνητών τόνισαν τις προθέσεις
εξόντωσης των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς και όσων εστίασαν στη δυναμική
του ίδιου του πολέμου εξόντωσης που κατέστησε δυνατό το Ολοκαύτωμα. Άλλη πηγή
αντιπαράθεσης υπήρξε η ιδιαιτερότητα του ναζισμού και του αντισημιτισμού του με
βάση την πορεία της Γερμανίας προς τη νεωτερικότητα σε σχέση με τις άλλες
προηγμένες βιομηχανικά ευρωπαϊκές χώρες. Οι ερμηνευτικές αυτές προσπάθειες
τείνουν να ξεπεραστούν δημιουργικά, καθώς η επιστημονική έρευνα προχωρά μαζί με
τον στοχασμό που προκαλούν τα ανησυχητικά φαινόμενα αναβίωσης πλευρών του
φασισμού στη σύγχρονη Ευρώπη. Ειδικά στην Ελλάδα, η δράση της ναζιστικής Χρυσής
Αυγής αλλά και η πολιτική του επίσημου κράτους απέναντι στους μετανάστες,
οδηγεί στο επώδυνο συμπέρασμα πως "αυτό που συνέβη μπορεί να
ξανασυμβεί" και στην αναγκαιότητα της ιστορικής ερμηνείας, γνώσης και
αναγνώρισης του φασισμού.[1]
Το βιβλίο του Ένζο Τραβέρσο "Οι ρίζες της ναζιστικής
βίας" με τον εύγλωττο υπότιτλο "Μια ευρωπαϊκή γενεαλογία",
γραμμένο το 2002 στα γαλλικά, αποτελεί ένα σημαντικό έργο για στην πορεία
επανεπεξεργασίας των μέχρι τότε θεωριών και ερμηνειών του ναζισμού και του
Ολοκαυτώματος. Το αποτέλεσμα είναι η συγκρότηση μιας νέας πρότασης για την
ερμηνεία του Άουσβιτς ως αυθεντικού προϊόντος του δυτικού πολιτισμού, μιας σύνθεσης όλων των μορφών βίας που
δημιούργησε το εργαστήριο της φιλελεύθερης ιμπεριαλιστικής Ευρώπης, καθώς τα
κράτη της προσπάθησαν να κατακτήσουν τον κόσμο και εντέλει να επικρατήσουν σε
μια ολοκληρωτική μάχη μεταξύ τους. Όχι ιδιαιτερότητα, ούτε κάτι το ασύλληπτο
και μη ερμηνεύσιμο, αλλά μια σύνθεση "ενός πλατιού συνόλου τρόπων
κυριαρχίας και εξόντωσης, που είχαν ήδη δοκιμαστεί ξεχωριστά στην πορεία της
νεότερης δυτικής ιστορίας", μια σύνθεση μεταξύ του ναζιστικού
αντισημιτισμού και της πορείας του πολέμου, ένα καθ' όλα πιθανό προϊόν,
"νόμιμο τέκνο" της Δύσης. Αυτή η οπτική μας επιτρέπει αφενός να
γνωρίσουμε τα βήματα, τα συστατικά, τις ρίζες που επέτρεψαν να τραφεί ο
ριζοσπαστικός ναζιστικός αντισημιτισμός και να δώσει τον ολέθριο καρπό του και
αφετέρου να αναγνωρίσουμε στο σήμερα παρόμοια φαινόμενα συνειδητοποιώντας πως
τίποτε δεν αποκλείει άλλες συνθέσεις, "το ίδιο αν όχι περισσότερο
καταστροφικές".
Ποια ήταν αυτά τα συστατικά; Ο συγγραφέας μας τα
παρουσιάζει σε 5 συνθετικά κεφάλαια με τη σειρά. Εν αρχή ην η εκβιομηχάνιση της
επιτήρησης, της τιμωρίας και του θανάτου στην Ευρώπη του 19ου αιώνα. Η απρόσωπη
εκτέλεση της θανατικής ποινής από τις μηχανές ξεκινώντας από τη γκιλοτίνα αλλά
και η παραδειγματική τιμωρία και εγκλεισμός για την πειθάρχηση των κατώτερων
τάξεων, όσων δεν χωρούσαν στα εργοστάσια-φυλακές του θριαμβεύοντος βιομηχανικού
καπιταλισμού. Τα στρατόπεδα εξόντωσης αναγνωρίζονται ως σύνθεση πολλών βημάτων,
των φυλακών και των στρατοπέδων συγκέντρωσης στις αποικίες και του Α' Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και των εργοστασίων,
της γκιλοτίνας αλλά και του εξορθολογισμού των σφαγείων. Αλλά και κατά τη
διάρκεια του πολέμου σημαδεύτηκαν από "μια διαρκή ένταση" μεταξύ
εργασίας και εξόντωσης, συνδυάζοντας την τιμωρία, την παραγωγή και τελικά την
εξόντωση. Όχι μόνο οι τεχνικές δυνατότητες της εξόντωσης προέρχονται από το
σύγχρονο εργοστάσιο αλλά και η τεϊλοροποιημένη "επιστημονική
οργάνωση" των καθηκόντων των θυτών (και των θυμάτων). Η θέση των εργατών
στη βιομηχανική επανάσταση του Τέιλορ και του αντισημίτη Φορντ πρόσφερε στο
ναζισμό τους τρόπους της καταστροφής.
Ο ευρωπαϊκός ιμπεριαλισμός και η σταυροφορία κατάκτησης
του κόσμου αναγνωρίζεται ως ένα βασικό στάδιο με έναν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα
τρόπο: ως μετάβαση από μια ιδεολογία παρακμής των ευρωπαϊκών ελίτ σε μια
βούληση για παγκόσμια κυριαρχία, από το συντηρητισμό στο φασισμό. Ο φυλετισμός
και βιολογικός ρατσισμός, η έννοια του "ζωτικού χώρου", η ρητορική
περί της "εξαφάνισης των κατώτερων φυλών" ως φυσικού νόμου και η τάση
προς τον βιολογικό ντετερμινισμό, όπου η "τεχνητή επιλογή" θα αντικαθιστούσε
την αντίστοιχη "φυσική", αναγνωρίζονται ως κοινή κληρονομιά της
αποικιοκρατίας και του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού. Τα αποικιακά εγκλήματα και
σφαγές οδηγούν στον ολοκληρωτικό πόλεμο και στην απανθρωποποίηση του εχθρού,
του Άλλου.
Βασικό στοιχείο στη θεώρηση του Τραβέρσο αποτελεί ο
κομβικός ρόλος που επιφυλάσσει για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, "αποφασιστικό
στάδιο στη γέννηση του φασισμού" και "στιγμή ρήξης μέσα στην ιστορία
της Ευρώπης".[2] Στον Μεγάλο Πόλεμο, οι
στρατοί υιοθέτησαν τις αρχές του εργοστασίου και ο τεχνολογικός πόλεμος επέφερε
τον ανώνυμο μαζικό θάνατο. Αυτή η βιομηχανοποιημένη σφαγή ήταν για τον
συγγραφέα μια ανθρωπολογική ρήξη, προϋπόθεση μιας γενοκτονίας που συντελείται
με απάθεια. Η μακρά διάρκεια του πολέμου οδηγούσε σε μια "σχιζοφρενική
συνύπαρξη της φυσιολογικότητας και του σκοτωμού", καθώς οι στρατιώτες
ενάλλασσαν τους ρόλους των φονιάδων με αυτούς των πολιτών και οικογενειαρχών.
Αυτή η ηθική και νοοτροπία, η απαξίωση της ανθρώπινης ζωής και η αδιαφορία για
αυτήν, θα επιτρέψει στους "φυσιολογικούς ανθρώπους", κατά τον Christopher Browning, να
διαπράξουν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αδιανόητα εγκλήματα. Στο ενδιάμεσο, αυτός
ο εκβαρβαρισμός θα γεννήσει τον φασισμό.
Τέλος, η προϋπάρχουσα ταξινόμηση και καταστολή των
"επικίνδυνων τάξεων" θα συναντηθεί με το ρατσισμό του ιμπεριαλισμού
και τη βαρβαρότητα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε μια ναζιστική σύνθεση.
Καταλύτης για αυτήν υπήρξε ο ριζοσπαστικός αντισημιτισμός ως παράγοντας
μεταμόρφωσης, κατά τον συγγραφέα, του συντηρητικού εθνικισμού σε αντιδραστικό
μοντερνισμό. Η αφαιρετική κατηγορία του Εβραίου αντικατέστησε τους πραγματικούς
Εβραίους και μετατράπηκε στο συνώνυμο όλων των αρνητικών που επέφερε η
νεωτερικότητα: ο κομμουνισμός αλλά και ο χρηματιστικός καπιταλισμός, η
δημοκρατία και ο κοσμοπολιτισμός, η αφηρημένη λογική, ο ατομισμός κ.ο.κ. Ο
Εβραίος γίνεται λοιπόν ένα ουσιαστικοποιημένο επίθετο που χαρακτηρίζει μια
σειρά παρόμοιων γνωρισμάτων. Η "βιολογικοποίηση" του αντισημιτισμού
από το ναζισμό θα επιτρέψει τη σύνθεση μεταξύ των παραδοσιακών, αντιδραστικών
αντιλήψεων με την πιο επιστημονική, τεχνολογική εξόντωση. Συγκροτήθηκε λοιπόν
ένας "αναζωογονητικός" αντισημιτισμός που θα επέτρεπε την υπέρβαση
της νεωτερικότητας με τα ίδια της τα όπλα.
Το συμπέρασμα του Τραβέρσο είναι πως η Γερμανία δεν ήταν
απομονωμένη από την υπόλοιπη Ευρώπη στην πορεία της προς τον εθνικοσοσιαλισμό,
αλλά αντίθετα ένα εργαστήρι όπου έγινε δυνατή η σύνθεση όλων των παραπάνω
στοιχείων που υπήρχαν παντού στην Ευρώπη. Ο ιδιαίτερος δρόμος της Γερμανίας
ανοίχτηκε στο τραγικό τέλος αυτής της κοινής πορείας και όχι πρωτύτερα.
Γενικεύοντας, η γενεαλογία που συγκροτεί ο συγγραφέας θα μπορούσε να
χρησιμεύσει και ως πρόταση για το σήμερα, για την επικέντρωση της προσοχής μας όχι
τόσο στις εθνικές ιδιαιτερότητες αλλά στις κοινές ευρωπαϊκές πολιτικές που
οδηγούν σε αδιέξοδα.
Ο Γιάννης Σκαλιδάκης είναι ιστορικός
[1] Ποθητή Χαντζαρούλα, "αυτό
που συνέβη μπορεί να ξανασυμβεί", online περιοδικό Χρόνος, τεύχος 9, Ιανουάριος 2014
[http://www.chronosmag.eu/index.php/p-l-p-s-p-xs.html]
[2] Αυτή την άμεση σύνδεση μεταξύ Α΄
και Β΄Παγκοσμίου Πολέμου θα αναπτύξει ο συγγραφέας περαιτέρω στο βιβλίο του Δια πυρός και σιδήρου. Περί του ευρωπαϊκού
εμφυλίου πολέμου 1914-1945, το οποίο γράφτηκε το 2007 και κυκλοφόρησε στην
Ελλάδα επίσης από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το 2013.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου