Τένεσσυ Ουίλιαμς

Ένας κόσμος άρρωστος από νέον...

ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΡΑΣΑΒΒΙΔΟΥ

Ξέρεις υπάρχει λένε ένα πουλί, 
ένα μικρό πουλί, που έχει μόνο φτερά αλλά δεν
έχει πόδια. Είναι καταδικασμένο να πετάει 
για πάντα και ν’ αγγίξει τη γη μονάχα μια φορά.
Τη στιγμή του θανάτου του.

 Τένεσσυ Ουίλιαμς, «Ο Ορφέας στον Άδη»

Στα μέσα της δεκαετίας του ‘50, υπήρχε κάτι καθαρά «Αμερικάνικο», και πολύ συγκινητικό, στον τρόπο με τον οποίον είχαν ηττηθεί οι συντελεστές της θεατρικής γενιάς του ‘30. Είχαν ζητήσει εύκολα «τα πάντα». Δεν κατάφεραν τίποτα. Η μαύρη λίστα κι ο Μακαρθισμός, ο ψυχρός πόλεμος κι ο ρατσισμός, χλεύαζαν το θέατρο και τις «βαθιά επαναστατικές στιγμές του» (Ηλίας Καζάν). Την ίδια στιγμή, ο μοναχικός αλλά όχι άσχετός τους Ουίλιαμς δημιουργεί τα πιο σκοτεινά έργα του: Camino Real (1953), Ο Ορφέας στον Άδη (1957), Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι (1958), Το Γλυκό πουλί της Νιότης (1959). Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε τελειώσει δίχως ο πόλεμος να «ηττηθεί».

Η ζωή συμπληρώνει την τέχνη με τον ίδιον τρόπο που η ελπίδα συνυπάρχει με την απελπισία και η διαφθορά με την αγνότητα. Αφού γύρω από αυτά τα «διττά ζεύγη» άρθρωνε πάντοτε τόσο την τέχνη του όσο και την ζωή του ο συγγραφέας. Τώρα πια όμως η φυγή δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με το πάθος, και ακόμη λιγότερο με τη συμπάθεια. Αυτό είναι το βασικό δίλημμα των ηρώων του Ουίλιαμς. Το να μένεις σ’ έναν τόπο/άνθρωπο που φαίνεται να σε λυτρώνει, σημαίνει να γίνεις ευάλωτος, ευπρόσβλητος στη διαφθορά και, τελικά, στην καταστροφή. Το να φεύγεις σημαίνει να θυσιάζεις κάθε δυνατή λύτρωση. Κάτω από πολύπλοκα αλλά λάιτ μοτίφ ηθογραφίας του Νότου. παραμένει άτεγκτο κι άγρυπνο «ένα»: το αδιέξοδο.

Αυτή η «σύγκρουση μεταξύ ατόμου και κοινωνίας» (η δεύτερη μάλιστα εκφρασμένη στο πρόσωπο του άμεσου περιβάλλοντος –και στυλοβάτη του Αμερικανικού ονείρου- δηλαδή της «οικογένειας»), αν συνδυαστεί με την οιδιπόδεια καθήλωση των «τιμωρών αρσενικών» του, πρέπει ίσως να αναγνωσθεί ως κομμάτι μιας βασικής πλευράς του αγγλοσαξονικού «ρομαντισμού», που επηρέασε βαθιά και για χρόνια την κοινωνιολογία και τη λογοτεχνία. Ως κομμάτι της παράδοσης τελικά, που λόγω των κοινωνικο-πολιτισμικών παραμέτρων γένεσης του «αστικού κράτους» (R. Cox) δημιούργησε μια συμβατική «θεολογία» (η χρήση των συμβόλων και το “ποιόν” των ηρώων στο έργο του Τένεσσυ Ουίλιαμς) η οποία «έκοψε τον Θεό σε δύο μέρη». Ένα εξεφρασμένο από την μητρική ανεκτικότητα (Paul Laverenz), το άλλο από την πατρική αυστηρότητα, ενσάρκωση της ίδιας της «μέρας της κρίσης» (R. Cox), στο κέντρο της οποίας στεκόταν η πυρηνική οικογένεια (Peter Stone), με σκοπό να λειτουργήσει προβολικά ως «ο χαμηλότερος θεσμός στην ιεραρχία της πειθαρχίας» (Craig Hill). 

Ο Ουίλιαμς αντιστέκεται, με τον τρόπο του και με τις μη συμβατικές ερωτικές του επιλογές και γραφές, σε αυτήν την ιεραρχία. Μηχανορραφεί εναντίον όλων, του εαυτού του συμπεριλαμβανομένου. Η γραφή του είναι η κραυγή του φυλακισμένου προς έναν άλλον φυλακισμένο από το κλουβί της απομόνωσης, όπου ο καθένας μας έχει κλειστεί εφ’ όρου ζωής. Ηδονικός αλλά και μαρτυρικός. Ένας σκοτεινός συγγραφέας του ποιητικού ρεαλισμού, που μέσα από εκπληκτικά λυρικά τοπία «θα τονίσει την πάλη ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι» (N. B. Τraubitz).

Οι εξαιρετικά βίαιοι θάνατοι στο έργο του Τ. Ουίλιαμς τρέπονται σε καταγγελία ενός κόσμου που σκοτώνει τους ποιητές του. Αυτό το ορμέμφυτο της θυσίας, (εκλογικευμένο όπως όλα τα αρχέγονα ένστικτα στις μοντέρνες κοινωνίες και καλυμμένο στην ανθρωποφαγία πρωταρχικών θεσμών όπως η οικογένεια και ο νόμος), πηγαίνει χέρι-χέρι με το «πατροπαράδοτο» κίνημα της κοινωνικής αγνότητας (R. Cox) στο σύνολο του έργο του. Κίνημα που, στοχεύοντας στη δημιουργία αυτού που κοινωνιολόγοι ονόμασαν «ηθικό πανικό»  (Peter Hall), «διεκδικεί» ακόμη και με το λιντσάρισμα το δικαίωμα μιας «ηθικής πλειοψηφίας» να κανονίζει την συμπεριφορά, «σύμφωνα με το συμφέρον μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας» (Roger Cox) και «τάξης πραγμάτων».

Όσο η βιομηχανική κοινωνία του αμερικάνικου βορρά έμοιαζε «όλο και περισσότερο ψυχρή, αστικοποιημένη και αλλοτριωμένη» (κατά πως την έκριναν άλλωστε κι οι συγγραφείς του Βορρά) ο Νότος, φορτισμένος με έννοιες βιβλικές, μετατράπηκε «στον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας». Ένα μέρος να αναθρέψεις τη «φυλετική καθαρότητα» και να υπερασπίσεις την «αθωότητα». Ακόμη και με φόνο. 

Στην πραγματικότητα, ο «αιρετικός απολιτίκ» Ουίλιαμς μπαίνει με ασέβεια μέσα στα σωθικά της «αγίας αστικής οικογενείας», απειλώντας την κοινωνική ιεραρχία κι άρα την κοινωνική σταθερότητα (Craig Hill). Κι όχι μόνο αυτό, αλλά το έργο του στέκεται  προκλητικά απέναντι στην ίδια την κοσμοθεωρία της Δύσης, που με τον ορθολογισμό, μέσω του ιδεολογήματος της μηχανής, είχε προσπαθήσει να χειραγωγήσει τα ένστικτα και να δημιουργήσει τον «απόλυτα ελεγχόμενο άνθρωπο». Σε αυτόν, ο Ουίλιαμς αντιπαραβάλλει συχνά «έναν ασταμάτητο Βακχικό χορό», όπως αυτόν που ο Βαλ έβαλε στα πόδια των γυναικών στο καρναβάλι της Mardi Gras… («Ορφέας», σελ. 182), αναστατώνοντας βαθιά τουλάχιστον τη ζωή/οπτική της μίζερης επαρχιακής πόλης-γειτονιάς του κόσμου...

Αλλά η Πολιτική Συνείδηση δεν είναι μόνο «συμβολική», δηλαδή έμμεση. Υπάρχουν κάποια «αμεσότερα» στοιχεία στο πρώιμο έργο του Ουίλιαμς. Αν ο Μαύρος είναι «σύμβολο της υποταγής του ανθρώπινου στο υλικό στοιχείο» (Cristopfer W. E. Bigsby), άλλοι ήρωές του ήταν κάποτε υπέρμαχοι των δικαιωμάτων των μαύρων, την ίδια ώρα που άλλοι δολοφονούνται επειδή σπάνε φυλετικά εμπάργκο, πουλώντας π.χ. στους τελευταίους οινόπνευμα. Ενώ δεν αποφεύγεται ακόμη και αναφορά στο θάνατο της Μπέσυ Σμιθ, ηρωίδας της εργατικής τάξης, κι ο ρατσισμός παρουσιάζεται ως μία ακόμη απόδειξη αντι-αριστερού πνεύματος «ενός κόσμου άρρωστου από νέον». Κανείς δεν μπορεί να υπερβεί τα όρια που θέτουν οι θεσμοί χωρίς να τιμωρηθεί. Όλοι είναι καταδικασμένοι να υπακούσουν ή να χάσουν. Άλλωστε ο κόσμος χωρίζεται σε δυο είδη. «Σ’ αυτούς που αγοράζουν και σ’ αυτούς που αγοράζονται». Και κάπου στη μέση υπάρχει ένα απροσδιόριστο τρίτο. Το είδος που δεν του έβαλαν ποτέ σφραγίδα...

Η Ελένη Καρασαββίδου είναι πολιτισμική κοινωνιολόγος 

Όταν οι Βιολέτες Συντρίβουν τους Βράχους…

Εκδήλωση αφιέρωμα στον Τένεσσυ Ουίλιαμς

Τετάρτη, 26 Φεβρουαρίου 2014, Ώρα 8 μμ

Στην Ανώτερη Δραματική Σχολή Μαίρης Τράγκα,

Μπουμπουλίνας και Δεληγιάννη 19

    Χωρίς τίτλο, 2011, μεικτή τεχνική, 90 x 40 x 17 εκ.