Εξανθρωπίζοντας το μεταμοντέρνο

ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ

Μάρω Φασουλή, Αμυντικά αναπτύγματα, 2013, ξύλο, καλάμι, νήμα 

ANNE CARSON, Λίγα λόγια, εισαγωγή-μετάφραση Χάρης Βλαβιανός, δίγλωσση έκδοση, Πατάκης, σ. 112 

Καθώς αναζητώ να λύσω το γρίφο των αινιγματικών καρσονικών ποιημάτων, παρακολουθώ την απαρχή μιας εντυπωσιακής και διαρκώς φρέσκιας ποιητικής περιπέτειας, όπως αποτυπώνεται στο πρώτο βιβλίο ποίησής της Λίγα λόγια (Short Talks, 1992). Το βιβλίο μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά από τον Χάρη Βλαβιανό και περιλαμβάνει μια περιεκτική επισκόπηση σε όλα τα έργα της.

Καταγράφω τι βλέπω:

1. Ετερόκλητο υλικό (Μπριζίτ Μπαρντό, Βαν Γκογκ, Παρμενίδης, ορχιδέες, ηδονισμός, Μπροντέ, πέστροφα, αίσθηση απογείωσης, αδιάβροχη φύση των πραγμάτων, βασιλιάς, ανάγνωση, καταναγκαστικά έργα κ.ά.): Σύμφωνα με τον παιγνιώδη πρόλογο της Κάρσον, έναν «οδηγό» ποιητικής, τα ποιήματα προκύπτουν επειδή κάποιες λέξεις, γεγονότα, ή πρόσωπα χάθηκαν από το υλικό των διηγήσεων.

2. Νέες συσχετίσεις ανάμεσα στα υλικά-γεγονότα, νέοι αρμοί: Εφόσον αυτή είναι η αναγκαία σχέση μας με το προσωπικό και ιστορικό παρελθόν κι εφόσον η ποίηση θέλει συγχρόνως να μάθει κάτι από τη δεξαμενή του, με άλλα λόγια «να θυμηθεί», το ποιητικό υποκείμενο της Κάρσον προβαίνει σε παράδοξους συνδυασμούς με ό,τι μνήμες έχει. Τοποθετεί τον Οβίδιο σ’ ένα δωμάτιο με ραδιόφωνο. Αυτός ο Οβίδιος κλαίει.

Το υποκείμενο προβαίνει και σε νέες φιλοσοφικές υποθέσεις προσαρμόζοντας τις προκείμενες στα δήθεν ελλιπή γνωστικά του δεδομένα. Έτσι διευρύνει τα όρια των στενών λογικών συλλογισμών του και μετατοπίζεται στο πεδίο της ποιητικής πραγματικότητας: «Αν, για παράδειγμα, κάθε φορά που έλεγε “πόλεις” εννοούσε “αυταπάτη”;» μας ρωτά στο τέλος ενός ποιήματος.

Η ποιητική λειτουργία αναπληρώνει τα κενά του παρελθόντος με τη φαντασία, εκκινεί από το σημείο όπου βρίσκεται. Το σήμερα. Προχωρά μπροστά ρωτώντας δίχως να ενδίδει στη νοσταλγία ή την απώλεια. Η ποιητική μνήμη είναι με το μέρος της ζωής.

3. Παραγωγή πρωτότυπου στοχασμού, νέου συμπεράσματος για τον κόσμο στηριγμένου σε όσα δεδομένα διασώθηκαν: Ο νέος αυτός στοχασμός μοιάζει να έχει προκύψει από κάποιο ολίσθημα της σκέψης. Από ένα lapsus, ένα σφάλμα, με την αριστοτελική σημασία της λέξης. Αλλά και με την μπεκετική: «Να αποτύχεις ξανά. Να αποτύχεις καλύτερα». Το «τυχαίο λάθος» του συλλογισμού είναι μάλλον η γενεσιουργός αιτία της ποίησης της Aνν Κάρσον (γενν. 1950).

Τα Λίγα λόγια μοιάζουν με «αποτυχημένες» μικρές διαλέξεις για διάφορα επιστημονικά και μη θέματα. Αναβάλλουν διαρκώς το κυριολεκτικό νόημα των συμβάντων ή εστιάζουν σ’ ένα άλλο νόημα, εκείνο των ευρηματικών συσχετίσεων/συνειρμών. Τα ποιήματα επιμένουν να ολισθαίνουν προς μια ελλειπτική παραδοξότητα που δεν επιδιώκει, μάλλον αρνείται, να γίνει αντικείμενο ερμηνείας.

Λίγα λόγια για το τέλος

Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο φως και τον φωτισμό;

Υπάρχει μια χαλκογραφία του Ρέμπραντ που τη λένε

Οι τρεις σταυροί. Απεικονίζει τη γη και τον ουρανό και τον

Γολγοθά. Απ’ τη μια στιγμή στην άλλη η πλάκα σκοτεινιάζει.

Σκοτεινιάζει. Ο Ρέμπραντ σε ξυπνάει τη στιγμή

ακριβώς που βλέπεις την ύλη να βγαίνει παραπατώντας

απ’ τις μορφές της.

Λίγα λόγια για το να περπατάς προς τα πίσω

Η μητέρα μου μας απαγόρευε να περπατάμε προς τα πίσω.

Έτσι περπατούν οι νεκροί, έλεγε. Από πού της κατέβηκε

μια τέτοια ιδέα; Ίσως από μια κακή μετάφραση.

Οι νεκροί εξάλλου δεν περπατούν προς τα πίσω, περπατούν πίσω μας.

Δεν έχουν πνευμόνια και δεν μπορούν να μας φωνάξουν

αλλά πολύ θα το ’θελαν να γυρίσουμε να τους κοιτάξουμε.

Είναι θύματα του έρωτα, πολλοί απ’ αυτούς.

Τα ποιήματα κάνουν σωστά λάθη· είναι υφολογικές ανασκευές της απώλειας, ενόσω μας ανακουφίζουν από το προφανές, το προβλέψιμο, το στατικό. Από την παθητικότητα της νεκρής γνώσης. Από τη γνώση που δεν ξέρουμε τι νόημα έχει ή δεν έχουμε ιδέα πώς θα την αξιοποιήσουμε. Από τη διανοητική πλήξη κι από το μάκρος των αφηγήσεων που έχουν ξεχάσει το λόγο για τον οποίο πρέπει να τις αφηγηθούμε. «Θα κάνω τα πάντα για ν’ αποφύγω την πλήξη. Είναι έργο ζωής. Δεν μπορείς ποτέ να γνωρίζεις αρκετά, να εργάζεσαι αρκετά, να χρησιμοποιείς τα απαρέμφατα και τις μετοχές αρκετά παράδοξα, να ανακόπτεις τον ρυθμό αρκετά βίαια, να βγαίνεις από το μυαλό σου αρκετά γρήγορα», γράφει η Κάρσον.

Το βιβλίο Λίγα λόγια είναι μόνο η εισαγωγή σε όσα έγραψε και εξακολουθεί να γράφει. Μ’ ένα δήθεν αδέξιο και αφελές διανοητικό ύφος, ευρισκόμενη σε διαρκή φιλοσοφική α-πορία, φαίνεται να «αποδεικνύει» με όρους (πνευματικής) απόλαυσης γιατί είναι προτιμότερο να παίζει κανείς με όσα μαθαίνει, γιατί έχει σημασία να κάνει δικούς του συνειρμούς και γιατί είναι γονιμότερο τα ποιήματα που στηρίζονται στο γνωστικό παρελθόν να το ανατρέπουν χωρίς τη γλωσσική ή πραγματολογική παραμόρφωσή του.

Η κλασική παιδεία της Κάρσον δεν συντέλεσε λίγο στη διαμόρφωση του στοχαστικού πυρήνα των ποιημάτων-δοκιμίων της, αλλά κανείς δεν μπορεί να μιλήσει για ποιήματα ακαδημαϊκά ούτε για ποιήματα που υπόκεινται στο μακρινό παρελθόν τους. Τα ποιήματά της, μικρές σπαζοκεφαλιές, ταλαντεύονται ανάμεσα σε αυτό που υπήρχε και σ’ εκείνο που μπορεί να γίνει μέσα στο μυαλό μας. 

Φαντάζομαι την Καναδή ποιήτρια να αιωρείται ανάμεσα σε δύο πόλους έλξης (διαβάζω πως δουλεύει σε δύο γραφεία ταυτοχρόνως): από τη μια το ακαδημαϊκό υλικό, από την άλλη η ποίηση. Είδη και εποχές θα υφαίνονται με μια αβίαστη φυσικότητα, θα φιλτράρονται από την ενοποιητική κοσμοθεωρία της, με μια «αρμονική τυχαιότητα», όπως την ονόμασα. Συνεκτικός δεσμός είναι μάλλον η συγχρονία της σκέψης. Αλλά ο συγχρονισμός επιτυγχάνεται με τη γλώσσα. Την απλή και πνευματώδη ποιητική της γλώσσα.

Η Κάρσον ξέρει τι γράφει και γιατί. Κατασκευάζει την «τυχαιότητα», είναι το παιχνίδι της ενάντια στην πλήξη. Είναι η απάντησή της στην απώλεια. Είναι ένας τρόπος να φτιάχνει γέφυρες με τον αναγνώστη της (που τον αποκαλεί στο πρόσφατο βιβλίο της Red Doc> «randomizer»). Σε αντίθεση με ό,τι συχνά λέγεται για τον μεταμοντερνισμό, η ποιήτρια δεν εγκαταλείπει τους αναγνώστες μόνους και αβοήθητους στα θραύσματα του νου της. Στο πλούσιο και αινιγματικό τοπίο της ποίησής της, ειδικά το μεταγενέστερο, μπορούμε, ναι, να λύσουμε μερικούς απ’ τους υπαρξιακούς μας γρίφους.

H Ανν Κάρσον παρουσίασε πρόσφατα στο Κολέγιο Αθηνών ένα θεατρικό δρώμενο (αντίστοιχο υπάρχει και στο διαδίκτυο, http://www.youtube.com/watch?v=BEfJKjOg3ZU) του έργου της Antigonick. Πρόκειται για μια γενναία «μεταγραφία» τής σοφόκλειας Αντιγόνης. Στο εξώφυλλο της εικονογραφημένης έκδοσης, το όνομα του αρχαίου τραγωδού κλείνεται σε παρένθεση. Αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία.

Η Ευτυχία Παναγιώτου είναι ποιήτρια