Από την πλευρά του εκδότη

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΟΡΟΝΤΖΗ

Η γνωριμία μου με τα κείμενα της Ρόζας Λούξεμπουργκ χρονολογείται από το 1975. Τα περισσότερα στα γαλλικά, αφού τα μόνα βιβλία που κυκλοφορούσαν πιο παλιά στην Ελλάδα ήταν το Μεταρρύθμιση και Επανάσταση και η Κριτική της Ρωσικής Επανάστασης. Κι αυτά όμως ήταν γνωστά μόνο από μια μειοψηφία. Ήταν εντυπωσιακό το πόσο άγνωστα στο ελληνικό κοινό ήταν τα περισσότερα έργα τους. Αντίθετα, τα έργα του Λένιν μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον του κοινού, ενώ ο Μαρξ στο μεγαλύτερο μέρος του παρέμεινε ουσιαστικά άγνωστος.

Σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία, μετά τα γεγονότα του Μάη 1968, τα έργα της Ρ.Λ. εμφανίζονταν στις προθήκες των βιβλιοπωλείων το ένα μετά το άλλο και η σκέψη της αποδεικνυόταν πιο επίκαιρη παρά ποτέ. Οι ιδέες της αυτοδιαχείρισης, η κατάληψη και λειτουργία κάποιων επιχειρήσεων από τους ίδιους τους εργαζόμενους, η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών στο εσωτερικό των αριστερών κομμάτων, ήταν πολύ πιο κοντά στη σκέψη της Ρ.Λ., ενώ τα γεγονότα στις χώρες του "υπαρκτού σοσιαλισμού" επαλήθευαν με δραματικό τρόπο τις προβλέψεις της.

Ωστόσο, η Ελλάδα ακόμα δεν είχε μπει σ' αυτή τη φάση. Το πολιτικό σκηνικό της εποχής εκείνης ήταν πολύ διαφορετικό από το σημερινό: Υπήρχε ακόμα η Ένωση Κέντρου και η Αριστερά ήταν κατακερματισμένη, με την κύρια δύναμή της στο ΚΚΕ κι με ένα σύνολο κομμάτων μικρότερης εμβέλειας, όπως το ΚΚΕσ., το ΕΚΚΕ κ.λπ. Σε επίπεδο ιδεών και σε παραγωγή πολιτικής το ΚΚΕσ. υπερτερούσε, αλλά και σ' αυτόν τον χώρο η άγνοια των κειμένων της Ρ.Λ. ήταν μεγάλη, παρά τις μελέτες και τα άρθρα του Νίκου Πουλαντζά, που έφερε στο προσκήνιο τη σκέψη και τους προβληματισμούς της Ρ.Λ. Το έργο του Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός (1978), αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα πολύτιμο έργο για όποιον θα ήθελε να μελετήσει σε βάθος τις δυνατότητες ενός δημοκρατικού περάσματος στον σοσιαλισμό.

Μέσα στο πολιτικό πλαίσιο της εποχής, τα κείμενα της Ρ.Λ. ήταν απλώς ανεκτά, ενώ στη χειρότερη περίπτωση τα κόμματα της Αριστεράς τα θεωρούσαν επικίνδυνα. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, αυτό ήταν πολύ φυσικό, αν σκεφτεί κανείς ότι η Ρ.Λ. στηλίτευε με τα έργα της ακριβώς αυτά που έλειπαν τόσο από τα μεγάλα κόμματα όσο και από τα μικρότερα της Αριστεράς: την έλλειψη εσωτερικής δημοκρατίας, τον δογματισμό και την αυταπάτη κάθε κομματικής ηγεσίας ότι αποτελεί την "πρωτοπορία" του κινήματος, που οι "μάζες" πρέπει να ακολουθήσουν σε μια κάποια στιγμή.

Είναι σ' αυτές τις συνθήκες που ο διακαής πόθος μας να γίνουν γνωστά τα έργα της Ρ.Λ. μάς έκανε να εκδώσουμε δέκα βιβλία μέσα σε δύο χρόνια. Δεν έχω καμία αυταπάτη ότι τα βιβλία αυτά θα μπορούσαν να είχαν εκδοθεί πιο επιμελημένα, και μάλιστα αυτό θα μπορούσε να γίνει από κάποιον συλλογικό φορέα επιστημόνων. Ακολουθώντας όμως την παροιμία που λέει "το καλύτερο σκοτώνει το καλό", δεν διστάσαμε και προχωρήσαμε στην έκδοση των βιβλίων της Ρ.Λ. Αποδείχθηκε ότι είχαμε δίκιο, αφού μέχρι και σήμερα τέτοιος φορέας δεν έχει συσταθεί. Ας έλθουμε τώρα στα στοιχεία εκείνα που εντυπωσιάζουν αμέσως κάποιον που έρχεται σε επαφή για πρώτη φορά με τα κείμενα της Ρ.Λ.

1. Η βαθιά συνειδητοποίηση ότι χωρίς τη δράση των εργαζομένων σε κάθε πτυχή της οικονομικοκοινωνικής ζωής, η κοινωνική αλλαγή θα μένει πάντα ένα άπιαστο όνειρο: "Οι προλεταριακές μάζες πρέπει να μάθουν, από νεκρές μηχανές που είναι, όταν το κεφάλαιο τις βάζει μέσα στην κοινωνική διαδικασία της παραγωγής, να γίνουν οι σκεπτόμενοι, ελεύθεροι και δρώντες διευθυντές αυτής της κοινωνικής παραγωγής... Όλες τις γνώσεις και τις ικανότητες που απαιτούνται για τη διεύθυνση των σοσιαλιστικά οργανωμένων επιχειρήσεων, οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να τις αποκτήσουν παρά μόνο με τη δική τους δραστηριότητα, με τη δική τους πείρα"¹.

2. Η απουσία οποιουδήποτε δογματισμού και η ελεύθερη έκφραση της άποψής της, ακόμα κι αν ήταν αντίθετη με τις αυθεντίες της εποχής. Έτσι για παράδειγμα, μελετώντας τους τύπους του Μαρξ για τη συσσώρευση του κεφαλαίου, δεν δίστασε να πει ότι κάποιο λάθος υπήρχε σ' αυτούς, και γράφει με αυτή την ευκαιρία το μνημειώδες έργο της Συσσώρευση του κεφαλαίου. Δεν μπαίνουμε στο ζήτημα κατά πόσον είχε ή όχι δίκιο, στεκόμαστε μόνο στο ότι καμιά αυθεντία δεν την έκανε να διστάσει να πει τη γνώμη της, αν τη θεωρούσε σωστή.

Εκεί όμως που η διορατικότητά της αποδείχθηκε προφητική, είναι η κριτική που κάνει στον Λένιν, στα κείμενά της για τη Ρωσική Επανάσταση: "Αλλά πνίγοντας την πολιτική ζωή σ' όλη τη χώρα, είναι μοιραίο να παραλύει ολοένα και περισσότερο η ζωή μέσα στα ίδια τα Σοβιέτ. Χωρίς γενικές εκλογές, απεριόριστη ελευθερία του Τύπου και των συγκεντρώσεων, ελεύθερη πάλη των ιδεών, η ζωή ξεψυχάει μέσα σ' όλους τους δημόσιους θεσμούς, γίνεται μια ζωή επιφανειακή, όπου η γραφειοκρατία μένει το μόνο ενεργό στοιχείο... από καιρό σε καιρό συγκαλείται μια αριστοκρατία της εργατικής τάξης στις συγκεντρώσεις για να χειροκροτήσει τους λόγους των αρχηγών και να ψηφίσει ομόφωνα τις αποφάσεις που της προτείνουν".

3. Ένα βαθύ συναίσθημα αγάπης για τον άνθρωπο, για τη φύση, τον έρωτα και τη ζωή αναδύεται απ' όλα τα κείμενά της. Σε κανέναν άλλο σύγχρονό της μαρξιστή δεν το συναντάμε αυτό. Να ένα έξοχο δείγμα, από ένα γράμμα της στη Λουίζα Κάουτσκι:2

«Μ' αυτόν τον λαμπρόν ήλιο του Ιουνίου, καταμεσίς σ' αυτόν τον αρωματικό και πράσινο ναό της φύσης, όταν το ψιθύρισμα της αιώνιας θάλαττας προσκαλεί στην ησυχία, πρέπει άραγε να συζητάμε για την 'κοινοβουλευτική αποβλάκωση', να τη σκεφτόμαστε και να διαβάζουμε απόψεις γι' αυτήν; Σας απαλλάσσω απ' αυτήν.

Ας μιλήσουμε λοιπόν για θάλαττα. Λοιπόν όταν ακούτε στα πόδια σας το αιώνιο ψιθύρισμά της, αναθυμόσαστε τον ωραίο θρύλο του τυφλού Έλληνα τραγουδιστή που έπαιζε με τη λύρα του στην ακτή της θάλασσας και νόμιζε ότι ο θόρυβος των κυμάτων ήταν ο θόρυβος του λαού; Στο τέλος του πιο ωραίου του τραγουδιού, καθώς δεν άκουσε το παραμικρό χειροκρότημα, καταράσθηκε πικρά την αχαριστία του πλήθους και πάνω στο θυμό του πέταξε τη λύρα του μακρυά για να σπάσει. Τα κύματα όμως την καλοδέχτηκαν και την πήγαν μακρυά μ' ένα ερωτικό λίκνισμα. Σκέφτεστε αυτό τον θρύλο; Έχετε φαντασιώσεις;

Νομίζω ότι στην ακροθαλασσιά το συναίσθημα που σας καταπνίγει πρέπει να είναι αυτό της δικής σας εκμηδένισης, μπροστά σ' αυτό το αιώνιο θέαμα, το αμετακίνητο, το υπέροχα αδιάφορο".

Η επικαιρότητα της Ρόζας Λούξεμπουργκ

Η πεποίθηση της Ρ.Λ. ότι οι εργαζόμενοι στον αγώνα της για το σοσιαλισμό έχουν πριν απ' όλα ανάγκη από μια άλλη κουλτούρα, βρίσκει σήμερα αρωγούς όλες εκείνες τις κινηματικές μορφές που περιλαμβάνουν την οικοδόμηση εναλλακτικών δομών αλληλέγγυας οικονομίας, την ενεργητική και όχι παθητική κατάληψη των χώρων εργασίας (βλέπε ΒΙΟΜΕ), τη δημιουργία δημιουργικών αντιστάσεων, τα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών, και όλα εκείνα που θα μπορούσαν να διαμορφώσουν ένα νέο πολιτικό υποκείμενο. Γιατί όλα αυτά που αναφέραμε έχουν τη δυνατότητα -κι αυτό είναι το πιο σημαντικό- της σύλληψης αξιών και αντιλήψεων πριν ακόμη απαλλαγούμε από την καπιταλιστική κοινωνία.

Σήμερα, σε μια εποχή που η διάλυση και κατάρρευση των παλιών δομών αποτελεί μια σημαντική αιτία της "ιδιώτευσης" και της απόσυρσης από το "δημόσιο χώρο" των ανθρώπων, τα κείμενα της Ρ.Λ. έρχονται για άλλη μια φορά να μας θυμίσουν τη σημασία της αυτενέργειας και του συλλογικού Εγώ των εργαζομένων. Η λογική της "ανάθεσης" σε μια "πρωτοπορία" φαντάζει σήμερα -όπως και πάντα ήταν- αδιέξοδη και δείχνει μόνο την έλλειψη ανάληψης κοινωνικής ευθύνης. Τα λόγια της Ρ.Λ., πάντα επίκαιρα, έρχονται να μας το θυμίσουν: "Το μόνο υποκείμενο στο οποίο ανήκει ο ρόλος του ηγέτη είναι το συλλογικό 'Εγώ' της εργατικής τάξης, που διεκδικεί αποφασιστικά για τον εαυτό της το δικαίωμα να υποπίπτει σε σφάλματα και να μαθαίνει τη διαλεκτική της ιστορίας".3

1 Τι είναι και τι θέλει ο "Σπάρτακος".

2 Αλληλογραφία, γράμμα 32 στη Λουίζα Κάουτσκι σελ. 93, εκδ. Κοροντζή, Αθήνα 1979.

3 Σοσιαλισμός και δημοκρατία, σελ. 64.