Μετα-ηγεμονία

Πολιτική δράση εκτός του συνηθισμένου μετα-μαρξιστικού παραδείγματος

ΤΟΥ BENJIAMIN ARDITI

Το βιβλίο Hegemony and Socialist Strategy των Ernesto Laclau και Chantal Mouffe’s παραμένει ένα έργο-ορόσημο για οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για μια λογο-αναλυτική αναβίωση της έννοιας της ηγεμονίας∙ παρουσιάζει την πολιτική και διανοητική διαδρομή του ευρωπαϊκού μαρξισμού, ιχνηλατεί τη γενεαλογία της έννοιας της ηγεμονίας μέσα σε αυτή την παράδοση και προτείνει μια έννοια ριζοσπαστικής δημοκρατίας ως μια εικόνα προς σκέψη για την προοδευτική πολιτική... Τονίζοντας την πολιτική πρακτική αντί για τους νόμους της ιστορίας, ο Laclau και η Mouffe μας προβάλλουν μια μετα-γκραμσιανή ηγεμονία που διέπεται από ιστορική ενδεχομενικότητα. Αντί να επικαλούνται μια γενική αντίθεση ως αρχή εξήγησης της καταπίεσης, της εξέγερσης και της αλλαγής, αναφέρονται στη συνάρθρωση διακριτών αγώνων σε αλυσίδες ισοδυναμίας οι οποίες αίρουν τη μερικότητα των αγώνων ή, ακριβέστερα, δημιουργούν σχέσεις ισοδυναμίας που κάνουν κάθε αγώνα να δηλώνει την ιδιαιτερότητά του μαζί με ένα επιπλέον νόημα. Αυτό το συμπλήρωμα του νοήματος είναι κρίσιμο, γιατί επιτρέπει σε τυπικά διακριτούς αγώνες και σε διαφορετικά αιτήματα να συγκλίνουν ώστε να συγκροτήσουν μια νέα υποκειμενικότητα που αμφισβητεί έναν ορισμένο συναστερισμό εξουσίας. Η ισοδυναμία απαιτεί επίσης τη δημιουργία συνόρων ή ανταγωνισμών –μια στιγμή αρνητικότητας- έτσι ώστε να γίνει δυνατός ο διαχωρισμός ενός εσωτερικού πεδίου από το εξωτερικό και να οριοθετηθεί συνεπώς το ευρύ φάσμα δυνάμεων που θα συγκλίνουν, συγκροτώντας ένα φιλικό συλλογικό «εμείς» απέναντι σε συγκεκριμένους, κατονομασμένους αντιπάλους.

 

Μετα-ηγεμονία ΙΙΙ: ιότροπη (viral) πολιτική

Στρέφομαι τώρα στην ιότροπη μορφή της μετα-ηγεμονικής πολιτικής. Κάθε αναφορά σε αυτόν τον τρόπο πολιτικής πράξης πρέπει να αναγνωρίσει ότι, όπως κάθε άλλο είδος πολιτικής, αφορά ομάδες και συλλογικές πρωτοβουλίες και, κατ’ επέκταση, συνάψεις, συνδέσεις ή συναρθρώσεις μεταξύ ατόμων. Οι συνδέσεις της ακολουθούν τις διαδρομές των δικτύων –και ιδιαίτερα των κατανεμημένων δικτύων- αντί για το πρότυπο της ηγεμονίας και της αλυσίδες της ισοδυναμίας της. Η προϊστορία της μπορεί να εντοπιστεί στη δουλειά των μηχανικών και των υπεύθυνων για τη χάραξη στρατιωτικής στρατηγικής που επινόησαν το ARPANET –τον πρόδρομο του Διαδικτύου– και άλλα «κατανεμημένα δίκτυα επικοινωνίας» ως ένα τρόπο για να διασφαλιστεί η επιβίωση των συστημάτων στρατιωτικής επικοινωνίας σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης και σημαντικών απωλειών σε κόμβους δικτύων. Ο Paul Baran έγραψε ένα από τα κείμενα-σταθμούς για αυτά τα δίκτυα. Δείχνει ότι τα συγκεντρωτικά πρότυπα που έχουν οικοδομηθεί με το κλασσικό αστεροειδές σχήμα –με μια αρχιτεκτονική παρόμοια με το Πανοπτικόν του Bentham- είναι ευάλωτα επειδή το σύστημα  δεν θα μπορούσε να επιβιώσει σε περίπτωση που καταστραφεί ο πυρήνας ή ο κεντρικός κόμβος. Τα αποκεντρωμένα δίκτυα (grid models) έχουν καλύτερα ποσοστά επιβίωσης μετά από μια επίθεση, αλλά όχι τόσο υψηλά όσο τα κατανεμημένα δίκτυα, οι κόμβοι των οποίων επικοινωνούν μεταξύ τους χωρίς να περνούν απαραίτητα από έναν μοναδικό πυρήνα ή και μια σειρά κέντρων. Η σύνδεση στα κατανεμημένα δίκτυα –τα μονοπάτια, δηλαδή, που ακολουθούν τα μηνύματα- δεν εξαρτάται από έναν αυστηρό αλγόριθμο προειλημμένων αποφάσεων αλλά από τη χρησιμοποίηση των πιο αποτελεσματικών περασμάτων μεταξύ των κόμβων, και (2) αυτές οι απρογραμμάτιστες συνδέσεις αντανακλούν την ενδεχομενικότητα των πραγματικών διαδρομών που ακολουθούν τα μηνύματα.

Οι ιοί ακολουθούν [ομοίως] απρόσμενα μονοπάτια και φτάνουν σε απροσδόκητα μέρη. Η κίνησή τους είναι όμοια με εκείνη που κάνουμε όταν πηδάμε από ένα «υπερκείμενο» (hypertext) σε ένα άλλο αναζητώντας πληροφορίες στο πυκνό πλέγμα των συνδέσεων του Διαδικτύου χωρίς να ξέρουμε πού ακριβώς θα μας βγάλει η περιήγησή μας... Τα δίκτυα τους συνδέουν ομάδες και άτομα και διευκολύνουν περαιτέρω συνδέσεις –ανεξάρτητες πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν άλλες ομάδες και άτομα- χωρίς τις συνηθισμένες ιεραρχίες ή την υποδομή πιο συμβατικών κοινωνικών και πολιτικών οργανώσεων και χωρίς να ανησυχούν πολύ για την ύπαρξη ενός ανώτερου +1 [μιας ανώτερης συνδετικής αρχής πέρα και πάνω από τους επιμέρους κόμβους].

Τα ιότροπα δίκτυα δεν είναι καθόλου πρόσφατα φαινόμενα –καινούρια είναι μόνον η «cool» μορφή τους στον κυβερνοχώρο. Τα μποϊκοτάζ των προϊόντων της Χιλής ή της Νότιας Αφρικής κατά τη δικτατορία του Πινοτσέτ και το απαρτχάιντ είναι παραδείγματα της «θερμής» ιότροπης πολιτικής του δρόμου. Ομάδες ατόμων έκαναν πικετοφορία σε σούπερμαρκετ για να πείσουν τους διευθυντές και τους πελάτες ότι η πώληση ή η αγορά αγαθών από αυτές τις χώρες ήταν κακή επιχειρηματική πρακτική και ηθικά μεμπτή. Έκαναν επίσης διαδηλώσεις μπροστά από τα γραφεία των πρεσβειών της Χιλής και της Νότιας Αφρικής. Ο στόχος στην περίπτωση αυτή ήταν η κινητοποίηση της κοινής γνώμης και η άσκηση πίεσης στους εγχώριους πολιτικούς ιθύνοντες για να αναλάβουν δράση ενάντια στις  παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από αυτά τα καθεστώτα. Όπως σε κάθε πολιτική, το στοιχείο της αρνητικότητας ήταν παρόν στις εν λόγω διαμαρτυρίες. Οι ομάδες στρέφονταν εναντίον μιας αδικίας και εντόπιζαν έναν αντίπαλο, αλλά συνέρχονταν χωρίς να αναπτύσσουν σε μεγάλο βαθμό ένα πολιτικό πρόγραμμα ή συγκεκριμένους όρους συνεργασίας και επιδίδονταν σε άμεση δράση από τα κάτω παρά σε μια πολιτική της αντιπροσώπευσης. Εκείνο που καθιστά τις πρωτοβουλίες τους «ιότροπες» και όχι, για παράδειγμα, ένα μέρος των αλυσίδων ισοδυναμίας της ηγεμονικής πολιτικής είναι ότι εξαπλώνονταν και συνδέονταν μεταξύ τους ως διάσπαρτοι κόμβοι που συμμερίζονταν τις αξίες άλλων ομάδων/κόμβων και κινητοποιούνταν για ένα σκοπό αλλά δεν ενδιαφέρονταν για ένα ενιαίο πολιτικό πρόγραμμα ή για τη δημιουργία του +1 μιας κοινής ταυτότητας. Πιο πρόσφατα παραδείγματα περιλαμβάνουν τις διαδηλώσεις που ξέσπασαν στην Τυνησία εναντίον του προέδρου Μπεν Αλί στα τέλη του 2010 και αργότερα στην πλατεία Ταχρίρ στην Αίγυπτο, καθώς και η κατάληψη της Plaza del Sol και άλλων δημόσιων πλατειών από τους Ισπανούς indignados του κινήματος 15-M movement το 2011, τους δύο μήνες παρουσίας των διαδηλωτών του Occupy Wall Street στο Zuccotti Park και την πλανητική αναπαραγωγή της στο Λονδίνο, στο Παρίσι και σε άλλες πρωτεύουσες, ή τις φοιτητικές διαδηλώσεις #YoSoy132 που απέφυγαν τη μορφή οργάνωσης των πολιτικών κομμάτων και των κοινωνικών κινημάτων στις κινητοποιήσεις τους ενάντια στους υποψηφίους των προεδρικών εκλογών του Μεξικού το 2012 που υποστηρίζονταν από τα μμε.

Ο Arquilla και ο Ronfeldt επινόησαν την έννοια του «κοινωνικού δικτυακού πολέμου» [social netwar] για να περιγράψουν πρωτοβουλίες όπως το δίκτυο υποστήριξης των Ζαπατίστα...Κατά τη γνώμη τους, «μια παραδοσιακή εξέγερση ανταρτών μεταβλήθηκε σε έναν κοινωνικό δικτυακό πόλεμο της εποχής της πληροφορίας» μέσω ενός παγκόσμιου Ζαπατιστικού κινήματος που «δεν είναι επίσημη οργάνωση, ούτε αρχηγείο, ούτε ηγεσία, ούτε συλλογικό όργανο λήψης αποφάσεων» (Arquilla and Ronfeldt 2001). Αυτός ήταν ένας ασυνήθιστος τύπος κινήματος γιατί αποτελούνταν από «μια άμορφη συλλογικότητα που εξαπλωνόταν, στροβιλιζόταν» και η «ακαθοριστία της ήταν μέρος της δύναμής της» (Arquilla and Ronfeldt 1988: 188). Ήταν πολύ όμοια με τη Νέα Διεθνή που πρότεινε ο Derrida. Ωστόσο, η ριζωματική δομή του κοινωνικού δικτυακού πολέμου –στην οποία κόμβοι ομάδων ή ατόμων λειτουργούν χωρίς ένα υπερκείμενο +1- αποδείχθηκε αποτελεσματική στη δημιουργία πολιτικών συμβάντων που μετέβαλαν τους συναστερισμούς εξουσίας και κινητοποίησαν την κοινή γνώση. Και έχω αναφέρει ήδη τα πιο πρόσφατα παραδείγματα της πλατείας Ταχρίρ, του, OWS και του #YoSoy132.

Από την άλλη, μερικοί θα υποστήριζαν –δικαίως- ότι οι ιότροπες πρωτοβουλίες έχουν μια εγγενή δυσκολία να εξασφαλίσουν ευρεία συναίνεση ή να αναπτύξουν και να προωθήσουν εκείνο που ο Laclau, η Mouffe και άλλοι μετα-γκραμσιανοί ονομάζουν αντι-ηγεμονικά σχέδια. Αυτό, όμως, μπορεί να μην είναι και τόσο κακό. Η ιότροπη άμεση δράση μπορεί να λειτουργήσει τόσο ως ένα εμπόδιο για τους ευρείας κλίμακας θεσμικούς μετασχηματισμούς όσο και ως μια εναλλακτική λύση έναντι των σχεδίων που απαιτούν πολλούς πόρους. Αντί να επιδιώκει τη συνάρθρωση ενός ευρέος φάσματος δυνάμεων για να ανα-θεσμίσει την πολιτική δομή ή τον κοινοτικό χώρο συνολικά, η ριζωματική μορφή της ιότροπης δράσης συνδέει κόμβους τοπικών και παγκόσμιων πρωτοβουλιών –στον κυβερνοχώρο ή τον φυσικό χώρο- χωρίς ένα κύριο σχέδιο ή μια κεντρική δομή καθοδήγησης. Άτομα και ομάδες μπορούν να συμμετάσχουν και να μοιραστούν πόρους με τους δικούς τους όρους γρήγορα, ορατά και με χαμηλό κόστος, στήνοντας εικονικές κοινότητες δράσης που προσφέρουν ad hoc τρόπους συμμετοχής σε ανθρώπους που δεν είναι ούτε στρατευμένοι αγωνιστές ούτε αφοσιωμένοι ακτιβιστές. Είναι ένας μετα-ηγεμονικός τρόπος πολιτικής δράσης, ή τουλάχιστον ένας τρόπος παρέμβασης που δεν εντάσσεται αυστηρά στις αλυσίδες ισοδυναμίας της λογικής της ηγεμονίας.

O Benjamin Arditi είναι καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο πανεπιστήμιο UNAΜ του Μεξικο