Ψυχανάλυση και εφηβεία

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

Melancholia – Altar, Λεπτομέρεια

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΣΤΕΦΑΝΑΤΟΣ (Επιμέλεια-Εισαγωγή-Επιλεγόμενα),

Ψυχανάλυση και εφηβεία. Κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, Μετάφραση: Αμαλία Ατσαλάκη, Νέλλυ Γεωργούδη, Εύα Καραϊτίδη, Πέτρος Κεφάλας, Μανώλης Κωνσταντόπουλος, Εύα Λεωνίδη, Ελίζα Νικολοπούλου, Γεράσιμος Στεφανάτος, Τέσσα Χατζηγιάννη -Στεφανάτου, Νάνσυ Ταλούμη, Λουκία Τσαρούχη, εκδόσεις της Εστίας, σελ. 573

Ένα από τα πιο επώδυνα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι γονείς όσον αφορά τα παιδιά τους είναι η απότομη αλλαγή όταν αυτά περνούν από το δημοτικό στο γυμνάσιο. Ένα ρήγμα δημιουργείται στην μεταξύ τους σχέση. Ρήγμα που μπορεί να είναι παροδικό ή να συνδέεται με την «ρήξη» της εφηβείας, όπως επιλέγει να ονομάσει ο Μόζες Λόφερ κάποιες συγκεκριμένες διαταραχές του εφήβου σε ένα από τα κείμενα της συλλογής αυτής, μεταφρασμένα από ομάδα κλινικών οι οποίοι εργάστηκαν επί σειρά ετών με τον ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Γεράσιμο Στεφανάτο. Κείμενα κλασσικά και σημαντικές ψυχαναλυτικές έρευνες της τελευταίας τριακονταετίας που αναδεικνύονται  με την εισαγωγή του επιμελητή ο οποίος στα επιλεγόμενα απαντά και στο κεντρικό ερώτημα που διατρέχει το βιβλίο. Υπάρχει η ψυχανάλυση της εφηβείας; Ναι, αρκεί να αποδεχθεί ο ψυχαναλυτής τους ιδιαίτερους όρους αυτής της συνάντησης: τις επικίνδυνες διαδρομές με τον έφηβο στην αμφισβήτηση των κοινωνικών και γονεϊκών προτύπων, στην εισβολή του σεξουαλικού, στην ψυχική αποδιοργάνωση, στην ερωτοτροπία με το Θάνατο.

Η συνοχή του ύφους της συλλογής φανερώνει εμβάθυνση στις έννοιες από την ομάδα των μεταφραστών πολλοί από τους οποίους έχουν σχέση μέσω της εργασίας τους με την ψυχανάλυση και την κλινική της εφηβείας.

Το βιβλίο επιτρέπει πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην ψυχαναλυτική θεωρία και κλινική αλλά μπορεί να διαβαστεί από γονείς και εκπαιδευτικούς οι οποίοι μπορούν να διαφωτιστούν άμεσα πάνω σε ορισμένα καίρια θέματα από κείμενα όπως της Άννας Φρόϋντ. Η  ναρκισσιστική απόσυρση των εφήβων που συχνά γεννά αγωνία στους ενήλικες, συνδέεται με το πένθος της αγάπης για τους γονείς που δεν επιτρέπει νέες επενδύσεις. Καθημερινές συμπεριφορές αποκτούν ένα νόημα υπό το πρίσμα της ψυχικής διεργασίας:  μετατόπιση της λίμπιντο σε εκ διαμέτρου αντίθετες από τους γονείς παρέες και πρότυπα,  αντιστροφή του συναισθήματος της εξάρτησης σε εχθρικότητα, απόσυρση της λίμπιντο στον εαυτό και παλινδρόμηση με σύγχυση και απώλεια ταυτότητας.

Στο κείμενο του Άγγλου ψυχαναλυτή Ντόναλντ Ουίννικοτ μπορεί ο αναγνώστης να κάνει τον βασικό διαχωρισμό μεταξύ παιδικής ηλικίας και εφηβείας στη βάση της ασυνείδητης φαντασίωσης που τις διαπερνά. Η πρώτη εμπεριέχει το θάνατο, η δεύτερη το φόνο: «μεγαλώνω= παίρνω τη θέση των γονιών» γράφει χαρακτηριστικά ο Ουίννικοτ , πράξη έμφυτα επιθετική την οποία γονέας ή εκπαιδευτικός χρειάζεται να αντέξουν.

Γονείς και έφηβοι «ομιλούν το ένηβο»- το άλλο εν εαυτώ -το σχολιάζουν και μετριάζουν τα πάθη του αναφέρει ο Φιλίπ Γκυτόν.Το ένηβο- ήβη-«pubertaire» είναι ο χρόνος όπου εκρήγνυνται οι αιμομικτικές φαντασιώσεις και αντιστοιχεί σε μία κίνηση αντίθετη προς τον αποχωρισμό. Η εφηβεία – «adolescens»είναι η ψυχική εργασία επί του υλικού της ήβης. Στο σημείο αυτό γεννιέται η ανάγκη να μεταδοθεί κάτι από τον ενήλικα ο οποίος εμψυχώνει το παιδί. Τι γίνεται όταν ο ίδιος τραντάζεται από τις ψυχικές ανακατατάξεις της ήβης των παιδιών του; όταν ασυνείδητα αναδύονται τα διακυβεύματα της δικής του εφηβείας;

Στη συλλογή βρίσκουμε κείμενα με αναφορές σε κλινικά παραδείγματα όπως των Ρεϋμόν Καν, Ζαν Λυκ Ντοννέ, Πέτερ Μπλος, Γεράσιμου Στεφανάτου, τα οποία φωτίζουν διάφορες πλευρές αυτής της ρήξης. Τα αρχαϊκά άγχη, τις προοιδιπόδειες σχέσεις, την ψυχωτική δυνητικότητα. Επισημαίνουν επίσης τις ιδιαίτερες δυσκολίες της εργασίας με τους εφήβους οι οποίοι εύκολα περνούν στην πράξη.

Η επιλογή των κειμένων από τον Γ. Στεφανάτο αναδεικνύει την  πολλαπλότητα  των θεωρητικών προσεγγίσεων που υποστηρίζουν την κλινική της εφηβείας, ξεκινώντας από  τις φροϋδικές θέσεις, περνώντας στο φωτισμό της θεωρίας από την Άννα Φρόϋντ, συνεχίζοντας με την Μέλανι Κλάιν, την Πιέρα Ωλανιέ και την έμμεση επιρροή του Ζακ Λακάν.

 Διατρέχοντας τα κείμενα στεκόμαστε στους διαφορετικούς προσδιορισμούς

που συστήνουν το συμπυκνωμένο σημαίνον εφ-ηβεία: «ασυνείδητη παραγνώριση του έμφυλου σώματος», «απαλλαγή από την αυθεντία των γονέων», «ασυνείδητες φαντασιώσεις, αντιζηλία, ενοχή», «απώλεια μέρους του εαυτού», «ανάδυση πατροκτόνων παραστάσεων», «επαναδιαπραγμάτευση της καταθλιπτικής θέσης», «αφομοίωση της αμφισεξουαλικότητας», «δάνειες ταυτίσεις».

Σε αυτό το ορμητικό ποτάμι των αλλαγών που διαπραγματεύεται το αρχαϊκό και τείνει προς το νέο και άγνωστο, η λέξη υποκειμενοποίηση αποτελεί κλειδί. Κατά τον Ρεϋμόν Καν πρόκειται για «διαφοροποίηση περισσότερο από εξατομίκευση-αποχωρισμό. Μετασχηματισμό του Υπερεγώ σε Ιδεώδες του Εγώ. Αποδέσμευση από τον Άλλο».

Η διαδικασία της  υποκειμενοποίησης του εφήβου,  πάντα ατελής, πολύ περισσότερο σε μία εποχή κρίσης όπου οι ταυτιστικές συμβολικές αναφορές καταρρέουν, μας αναγκάζει όλους, γονείς, εκπαιδευτικούς, θεραπευτές, σε μία διπλή κίνηση. Να ξαναζούμε τα δικά μας ερωτήματα μαζί με τον έφηβο σε μία διεργασία δυνητικά δημιουργική για τις δύο πλευρές και να βρισκόμαστε ταυτόχρονα αντιμέτωποι με ματαιώσεις, σε μια πορεία γεμάτη παλινδρομήσεις, δίχως βέβαιη έκβαση.

Η Βέρα Παύλου είναι ψυχοπαιδαγωγός