Ενεργή μνήμη, για μια «ενεργητική επανάσταση της πλειοψηφίας»

Χιλή, 40 χρόνια μετά

ΤΟΥ ΑΛΚΗ ΡΗΓΟΥ

Σαράντα χρόνια –και τι χρόνια...– έχουν κυλήσει από εκείνο τη «μαύρη Τρίτη» της 11^ης Σεπτεμβρίου του 1973, που το σιδερόφραχτο τέρας του φασισμού με την ανοιχτή καθοδήγηση-χρηματοδότηση και εξοπλισμό των ΗΠΑ, ανέτρεπε την Κυβέρνηση της «Unidad Popular» του Προέδρου Σαλβαδόρ Αλλιέντε στη Χιλή. Αυτού του πιο ελπιδοφόρου τρίχρονου πειράματος ενός βαθιά δημοκρατικού, ανανεωτικού, πλατιά ενωτικού και ταυτόχρονα βαθιά ριζοσπαστικού δρόμου κοινωνικού μετασχηματισμού, σε μια μικρή υποβαθμισμένη χώρα της νότιας άκρης της αμερικάνικης ηπείρου.

 Τα φετινά αφιερώματα του Τύπου, κυρίως εκείνα στην Αυγή και η πλούσια πρωινή ζώνη για το τραγικό γεγονός Στο Κόκκινο, ακόμη και η βροντερή ...σιωπή του Ριζοσπάστη, ανήμερα της επετείου, ανασυγκρότησαν πλευρές τόσο του «χιλιανού δρόμου προς τον σοσιαλισμό» που απεχθάνονται οι εναπομείναντες πιστοί, τόσο του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού», όσο και κυρίως της απάνθρωπης σκληρότητας της χούντας του Πινοσέτ, καθώς και του ρόλου της Χιλής ως του πρώτου πειραματόζωου εφαρμογής των προταγμάτων του νεοφιλελεύθερου Καπιταλισμού, των μαθητευόμενων μάγων της «Σχολής του Σικάγο» του ...νομπελίστα Φρίτμαν. Και όπως συμβαίνει πάντα στην ιστορία, όλα αυτά κάτω από το πρίσμα του παρόντος. Ενός παρόντος που η χώρα μας βιώνει τραυματικά και τραγικά, ως το νέο πειραματόζωο της νεοφιλελεύθερης εκδοχής υπέρβασης της καπιταλιστικής κρίσης, παγερά αδιάφοροι αν αυτή η υπέρβαση, έχει ήδη οδηγήσει την κοινωνία σε ανθρωπιστική κρίση.

 Η μνήμη στο κάτω-κάτω, όπως και η ιστορία, δεν είναι ουδέτερη δεξαμενή πληροφοριών, ευαισθησιών και απόψεων, αλλά μια ζωντανή και συνεχώς μεταβαλλόμενη οντότητα. Όσο καλύτερα ταιριάζουν τα μηνύματά της στα νοητικά μας σχήματα, τις αναζητήσεις και τις ελπίδες μας, όσο πιο συγκεκριμένη είναι η εμπειρία μας, τόσο πιο οργανωμένη παρουσιάζεται η μνήμη. Τόσο η επικοινωνία καθίσταται πραγματική, η μνήμη ενεργή, τρόπος ύπαρξης και όχι απλά γνώσης του χθες. Και μόνο έτσι δεν βρικολακιάζουν τα χτεσινά, δεν μυθοποιούνται, αλλά αντίθετα μας επιτρέπεται να μελετούμε τα θετικά και αρνητικά τους, ήρεμα και απλά, οδηγώντας μας στο μέλλον.

 Στο μέλλον μιας "ενεργητικής επανάστασης" της πλειοψηφίας στην καθημερινή πράξη, σύμφωνα με τον Γκράμσι, με την κοινωνία ενεργά παρούσα, "ζωντανή πηγή διόρθωσης κάθε ατέλειας των κοινωνικών θεσμών", σύμφωνα με την Λούξεμπουργκ. Με την πρόκληση μιας τέτοιου είδους πορείας υπέρβασης της κρίσης υπέρ των πολιτών-παραγωγών και όχι του Κεφαλαίου, μέσα από έναν ελληνικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό, με δημοκρατία, ελευθερίες και αυτοδιαχείριση, μια πρόκληση με την οποία καλείται σήμερα να αναμετρηθεί ο ΣΥΡΙΖΑ. Γι’ αυτό και τα διδάγματα της «Λαϊκής Ενότητας» αποκτούν για μας, συλλογικά και ατομικά, μια εκπλήσσουσα επικαιρότητα.

Προς την κατεύθυνση αυτή, οι «Αναγνώσεις» συμβάλουν με την κατάθεση κάποιων καίριων αποσπασμάτων από τα πιστεύω του προέδρου Σαλβαδόρ Αλλιέντε.

Από το τελευταίο του ραδιοφωνικό μήνυμα

 Λίγο πριν αυτός ο πανεπιστημιακός καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής δώσει το τελευταίο και ύψιστο μάθημα πολιτικής ηθικής και ελπίδας, όταν στάθηκε, με το αυτόματο στο χέρι και το κράνος στο κεφάλι, στην πόρτα του προεδρικού μεγάρου "la Moneda", ενώ συνεχίζονταν αμείωτος ο αεροπορικός βομβαρδισμός του, αργά εκείνο το απόγευμα της βίας, υπερασπιζόμενος με τη ζωή του τη νομιμότητα του οράματός του για έναν ειρηνικό δημοκρατικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό απέναντι στα τανκς της αμερικανοκίνητης χούντας.

«Σ’ αυτή την ακραία θέση όπου με τοποθετεί η ιστορία, θα πληρώσω με τη ζωή μου τη νομιμοφροσύνη απέναντι στο λαό μου. Και σας το βεβαιώνω: έχω την πεποίθηση πως ο σπόρος που εμείς σπείραμε στη συνείδηση χιλιάδων και χιλιάδων Χιλιανών δε θα μπορέσει να ξεριζωθεί οριστικά. Κρατάνε τη δύναμη. Θα μπορέσουν να μας υποτάξουν. Αλλά ούτε το έγκλημα, ούτε η δύναμη, θα μπορέσουν να ανακόψουν τις κοινωνικές εξελίξεις. Η ιστορία μάς ανήκει και είναι έργο των λαών... Άλλοι άνθρωποι θα ξεπεράσουν αυτή την μαύρη και πικρή στιγμή που η προδοσία απαιτεί να επιβληθεί. Συνεχίστε, και να ξέρετε πως η μέρα που θα ξανανοίξουν οι πλατιές λεωφόροι απ’ όπου περνά ο ελεύθερος άνθρωπος για να χτίσει μια καλύτερη κοινωνία είναι περισσότερο κοντινή παρά μακρινή».

Και ο πανάρχαιος τυφλοπόντικας της ιστορίας -όπως θα έλεγε κι ο Μαρξ- συνεχίζοντας να σκάβει αδιάκοπα, καθημερινά τον δικαιώνει κόντρα στην νεοφιλελεύθερη καπιταλιστική κυριαρχία. Άλλαξε ήδη ριζικά τον πολιτικό χάρτη για τις περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής, οδηγεί σε νέους δρόμους τους λαούς του ευρωπαϊκού νότου με πρωτοπόρο το εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ, ενώ και στη πατρίδα του καθοδηγεί τη φοιτητική νεολαία σε ένα αδιάκοπο τρίχρονο αγώνα, για δημόσια δωρεάν παιδεία, για ουσιαστική Δημοκρατία σύμφωνα με τα οράματα και τις επαναστατικές πράξεις εκείνου.

 Η έννοια της Επανάστασης

«...που δεν σημαίνει αναγκαστικά βία και αίμα [αλλά] έχει μια άλλη έννοια: να δημιουργήσει, να μετασχηματίσει, να σπείρει, να δώσει στη ζωή νέο περιεχόμενο, μια καινούργια ηθική! Για μένα η επανάσταση συνίσταται στην αντικατάσταση της μειοψηφίας, που κρατούσε την εξουσία προηγουμένως, από την πλειοψηφία. Υπάρχουν τάσεις στην άκρα αριστερά, που προσδίδουν στη λέξη επανάσταση ένα περιεχόμενο πολύ πιο ριζοσπαστικό, που δεν αποκλείει -αν χρειαστεί- και τον ένοπλο αγώνα. Κάθε χώρα έχει τη δική της πραγματικότητα. Στη Χιλή κανείς δεν μπορεί να φανταστεί ένοπλη αναμέτρηση με την πρωτοβουλία της κυβέρνησης... Εξακολουθώ να πιστεύω ότι είναι δυνατό να οικοδομηθεί στη Χιλή μια σοσιαλιστική κοινωνία με μέσα ειρηνικά, παρά και αντίθετα από τους αστικούς μας θεσμούς, παρά τις, απ' όλες τις μεριές, δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει ο Χιλιανός δρόμος μας προς τον σοσιαλισμό».

Στο Πανεπιστήμιο της Γκουανταλαχάρα

(Αποσπάσματα από την ομιλία του Αλλιέντε)

Αγαπητέ Πρόεδρε και Φίλε!

 Υπουργοί των Σχέσεων του Μεξικού και της Χιλής

 Κοινότητα Πανεπιστημιακή, και μέσα σ’ αυτόν τον όρο εννοώ και χαιρετώ όλους τους εργάτες της παιδείας, από τον Πρύτανη ως τον πιο ταπεινό απ’ τους συντρόφους φοιτητές...

 Από τη στιγμή που έφτασα κοντά στο Πανεπιστήμιο, κατάλαβα αμέσως τέλεια το πνεύμα που το διέπει... δεν είναι ένα Πανεπιστήμιο παραδοσιακό..., πιστεύω πως αυτό εδώ είναι ένα Πανεπιστήμιο στρατευμένο και αφιερωμένο στο λαό, στις αλλαγές, στον αγώνα για οικονομική ανεξαρτησία και την καθολική επικράτησή τους στους λαούς μας.

 Κι επειδή κάποτε υπήρξα και εγώ φοιτητής, πάνε πολλά χρόνια από τότε –μη με ρωτάτε πόσα-, επειδή πέρασα από το Πανεπιστήμιο, όχι προς άγρα τίτλου μοναχά. Επειδή υπήρξα πρόεδρος της φοιτητικής ένωσης, κι επειδή διώχτηκα από το Πανεπιστήμιο, μπορώ να μιλήσω σε σας τους φοιτητές μέσα από αυτή την απόσταση της ηλικίας. Γιατί ξέρω πως εσείς γνωρίζετε πως δεν υπάρχει διαφορά και διαμάχη γενεών: υπάρχουν νέοι που είναι γέροι, και γέροι που είναι νέοι, και σ’ αυτούς τους τελευταίους ανήκω και εγώ.

 Υπάρχουν νέοι γέροι που δεν καταλαβαίνουν πως το να είσαι φοιτητής, για παράδειγμα, είναι εξαιρετικό προνόμιο μέσα στην απεραντοσύνη της Ηπείρου μας... πιστεύουν πως το Πανεπιστήμιο ...τους ανεβάζει κοινωνικά και αλίμονο πόσο δραματικά επικίνδυνο είναι τούτο, ο κοινωνικός αρριβισμός...

 Κι αυτοί οι νέοι, που είναι γέροι, αν είναι αρχιτέκτονες για παράδειγμα, δεν αναρωτιούνται πόσες κατοικίες λείπουν στις χώρες τους... Υπάρχουν σπουδαστές που με ένα κριτήριο ελεύθερο, χρησιμοποιούν το επάγγελμά τους σαν ένα έντιμο μέσο για να κερδίσουν τα προς το ζην, σε συνάρτηση πάντα και με βασική κατεύθυνση τα προσωπικά τους συμφέροντα.

 Υπάρχουν γιατροί –κι εγώ είμαι γιατρός– που δεν καταλαβαίνουν ή δεν θέλουν να καταλάβουν πως η υγεία αγοράζεται και πως υπάρχουν χιλιάδες και χιλιάδες χιλιάδων άντρες και γυναίκες δεν μπορούν να αγοράσουν την υγεία. Και δεν θέλουν να καταλάβουν πως όσο μεγαλύτερη είναι η φτώχεια τόσο περισσότερη η αρρώστια, κι όσο περισσότερη αρρώστια υπάρχει, τόσο μεγαλύτερη είναι η φτώχεια. Και είναι λίγοι αυτοί που αγωνίζονται για να δημιουργηθούν κρατικοί οργανισμοί, ώστε να φτάσει η υγεία στα πλατύτερα στρώματα του λαού.

 Με τον ίδιο τρόπο, υπάρχουν δάσκαλοι που δεν ανησυχούν που υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδων παιδιών και εφήβων που δεν μπορούν να πάνε σχολείο... Γι’ αυτό πολλές φορές οι δάσκαλοι και οι δασκάλες μέσα στον μεγάλο τους μόχθο –εγώ πάντα στήριζα τα πάντα στους δασκάλους και τους γιατρούς, καθώς είναι κλάδοι με μέγιστη ευθύνη– βλέπουν το πώς το παιδί δεν αφομοιώνει, δεν αντιλαμβάνεται, δεν μαθαίνει, δεν συγκρατεί. Και δεν είναι πως δεν θέλει να μάθει ή να μελετήσει. Αυτό συμβαίνει γιατί το διέπουν αντίξοοι όροι, κι αυτό είναι συνέπεια μιας κατάστασης κι ενός συστήματος κοινωνικού. Γιατί δυστυχώς ακόμη και η ανάπτυξη της εξυπνάδας σημαδεύεται από τη λήψη της τροφής, ειδικά και θεμελιακά τους πρώτους οχτώ μήνες της ζωής.

 Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις, αναγκάζεται κανείς να αναρωτηθεί, ποιο είναι το μέλλον της νεολαίας; Ποιος ο λόγος λοιπόν να μιλάμε για διαλείμματα και για ξεκούραση!

 Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, που τυλίγει και περιορίζει τους λαούς μας, είναι λογικό να ξεπηδούν, μέσα από τον πόνο και τα βάσανα των μαζών, οι αγώνες για να κυριευτούν επίπεδα ψηλότερα, ζωής και ύπαρξης και παιδείας, που με τρόπο απάνθρωπο κι αντικοινωνικό τους το αρνιόνται.

 Γι’ αυτό το λόγο, το να είσαι νέος σ’ αυτή τη σημερινή εποχή, συνεπάγεται μεγάλη ευθύνη, και η νεότητα πρέπει να αναλάβει αυτή την ιστορική ευθύνη. Πρέπει να καταλάβει πως δεν υπάρχει μάχη των γενεών, όπως έλεγα πριν. Πως υπάρχει μια κοινωνική αντιμετώπιση των καταστάσεων, πράγμα που έχει μεγάλη διαφορά, και πως μπορεί να βρίσκονται στο ίδιο οδόφραγμα με μας που έχουμε περάσει τα εξήντα –κι εγώ τα πέρασα, αλλά φυλάξτε μου, τούτο το μυστικό– και οι νέοι που μπορεί να είναι δεκαοχτώ ή είκοσι χρονών. Επιπλέον, η νεότητα οφείλει να κατανοήσει την υποχρέωσή της να είναι νεότης, κι αν ο νέος είναι σπουδαστής, να συνειδητοποιήσει πως υπάρχουν άλλοι νέοι που δεν μπορούν να σπουδάσουν. Κι αν έχει τελειώσει το Πανεπιστήμιο κι έχει οποιοδήποτε αξίωμα μέσα ή έξω από αυτό, ακόμη περισσότερο τότε, να αντιμετωπίζει τον νεαρό αγρότη ή τον νεαρό εργάτη σαν νέος και να χρησιμοποιεί μαζί τους τη γλώσσα της νιότης, κι όχι καμιά διάλεκτο για απόφοιτους πανεπιστημίου. Γιατί έχει μια παραπάνω υποχρέωση, γιατί έχει μια παραπάνω δυνατότητα, να καταλάβει τα φαινόμενα τα οικονομικά και τα κοινωνικά και τη διεθνή κατάσταση. Έχει την υποχρέωση να γίνει ένας παράγων δυναμικός μέσα στο πρόγραμμα της αλλαγής, αλλά δίχως να χάσει όμως την αίσθηση της πραγματικότητας.

 Η επανάσταση δεν περνάει από το Πανεπιστήμιο, κι αυτό πρέπει να το καταλάβετε. Η επανάσταση περνάει απ’ τις πλατιές μάζες. Την επανάσταση την κάνει ο λαός. Την κάνει ειδικά η εργατιά. Δεν υπάρχει συνταγή για επαναστάσεις, οι θεωρητικοί του μαρξισμού –εγώ το δηλώνω πως δεν είμαι παρά ένας μαθητευόμενος, αλλά δεν αρνιέμαι πως είμαι μαρξιστής– επίσης χαράζουν με σαφήνεια τους δρόμους που μπορεί ν’ ακολουθήσει κάθε κοινωνία, κάθε χώρα ανάλογα με την σύστασή της. Γι’ αυτό είναι χρήσιμο η νεολαία, και κυρίως η πανεπιστημιακή, να κατανοήσει πως δεν μπορεί να φτιάξει από το θεωρητικό τραύλισμα τη διδασκαλία της θεωρίας. Να κατανοήσει πως ο συμπυκνωμένος στοχασμός των θεωρητικών και οικονομολογικών και κοινωνιολογικών ρευμάτων απαιτεί μια σοβαρή μελέτη.

Συναντά κανείς καμιά φορά νέους που επειδή έχουν διαβάσει το Κομουνιστικό Μανιφέστο και το κουβαλούν ...κάτω από την μασχάλη τους, πιστεύουν πως το έχουν αφομοιώσει και υπαγορεύουν αφ’ υψηλού και απαιτούν δραστηριότητες και κρίνουν ανθρώπους που τουλάχιστον έχουν συνέπεια στη ζωή τους.

Το να είσαι νέος και να μην είσαι επαναστάτης είναι μια αντίφαση που φτάνει τα όρια της, βιολογικής σχεδόν, ανωμαλίας. Αλλά το να προχωρείς μέσα στους δρόμους της ζωής και να διατηρηθείς επαναστάτης μέσα σε μια αστική κοινωνία, είναι πολύ δύσκολο. Γι’ αυτό το λόγο ο δογματισμός, η μισαλλοδοξία, πρέπει να καταπολεμηθούν. Ο ιδεολογικός αγώνας πρέπει ν’ ανέβει σε ψηλότερα επίπεδα κι αυτό είναι πράγματι κάτι πολύ σημαντικό. Θέλουμε το διάλογο, τη συζήτηση, αλλά τη συζήτηση που θα οδηγεί στο φως κι όχι εκείνη που επιβάλλει προαποφασισμένες θέσεις.

 Και πάνω απ’ όλα, αυτός που σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο, που διαθέτει μια θέση πολιτική ή διδακτική, πρέπει θεμελιακά να μην ξεχνάει πως ειδικά η επανάσταση έχει ανάγκη τους τεχνικούς και τους επιστήμονες. Ο Λένιν το έχει ήδη πει –εγώ μεγάλωσα τον αριθμό για να ταιριάζει καλύτερα στην πατρίδα μου- πως ένας επιστήμονας, ένας τεχνικός άξιζε όσο δέκα κομμουνιστές. Εγώ λέω πως αξίζει όσο πενήντα και ογδόντα σοσιαλιστές. Εγώ είμαι σοσιαλιστής. Τους πονάει τους συντρόφους μου που εγώ το λέω αυτό. Όμως το λέω. Γιατί; Γιατί έχω ζήσει μέσα στο Πανεπιστήμιο μια πολιτικοποίηση που ήταν πολύ ακραία.

 Η νεολαία δεν πρέπει να είναι φανατική. Η νεολαία πρέπει να κατανοεί, κι εμείς στη Χιλή κάναμε το πρώτο βήμα. Η πολιτική βάση της κυβέρνησής μου συγκροτήθηκε από μαρξιστές, από λαϊκούς και χριστιανούς, και σεβόμαστε τη χριστιανική σκέψη, όπως αντιπροσωπεύεται στο λόγο του Χριστού, που έδιωξε τους εμπόρους από το Ναό. Φυσικά κι έχουμε επίγνωση τι είναι η εκκλησία μέσα στις ισχυρές χώρες, τι υπήρξε τους προηγούμενους αιώνες και στο πρώτο στάδιο, και κάθε φορά που δεν είναι ευνοϊκή για τους ταπεινούς όπως το όρισε ο Δάσκαλος της Γαλιλαίας... Γι’ αυτό ο φανατισμός, ο δογματισμός, η γραφειοκρατία που παγώνει τις επαναστάσεις, πρέπει να καταπολεμηθούν βαθιά και πρέπει η αρχή να γίνει από την νεολαία.

Και επαναλαμβάνω, εγώ που είμαι ένας άνθρωπος που πέρασε μέσα απ’ το Πανεπιστήμιο, διδάχτηκα πολύ περισσότερα απ’ το πανεπιστήμιο της ζωής. Έμαθα για τη μάνα την προλετάρια. Έμαθα για τον αγρότη, που δίχως να μου μιλήσει, μου είπε για την εκμετάλλευση την υπερεκατοντάχρονη. Έμαθα για τον εργάτη, πως στο εργοστάσιο είναι ένας αριθμός, και πως τίποτε δεν σημαίνει σαν ανθρώπινο πλάσμα, κι έμαθα για τα αμέτρητα πλήθη που είχαν τόση υπομονή ώστε να ελπίζουν. Όμως η αδικία δεν μπορεί να συνεχίζεται, κλείνοντας τις δυνατότητες του μέλλοντος στους μικρούς λαούς αυτής της ηπείρου και των άλλων.

 Για μας τα σύνορα πρέπει να καταργηθούν και η αλληλεγγύη πρέπει να εκφράζεται με σεβασμό στην αυτοδιακυβέρνηση, χωρίς επεμβάσεις∙ πρέπει να κατανοήσουμε πως ο αγώνας είναι κοινός σε παγκόσμια κλίμακα. Πως μπροστά στην αυθάδεια του ιμπεριαλισμού χωράει μόνο η επιθετική και δραστήρια απάντηση των υπό εκμετάλλευση χωρών. Έφτασε η στιγμή να συνειδητοποιήσουμε τέλεια πως αυτοί που πέφτουν μαχόμενοι σε άλλα μέρη, για να γίνουν οι πατρίδες τους ανεξάρτητες, όπως συμβαίνει στο Βιετνάμ, πέφτουν και για μας. Γι’ αυτό, χωρίς να πω πως η νεολαία θα είναι επαναστατικό κίνητρο και ο κύριος παράγων των επαναστάσεων, σκέπτομαι πως ακριβώς γιατί είναι νεαρά, επειδή έχει μια πιο διάφανη αντίληψη, με το να μην έχει ενστερνισθεί και να μην έχει γίνει ένα με τη φαυλότητα που φέρνει η χρόνια συμβίωση με τον αστισμό∙ οφείλει να είναι μελετηρή και εργατική.

*Μια άγνωστη ομιλία του στις 2 Δεκεμβρίου 1972, στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Γκουανταλαχάρα, στη Δυτική Ακτή του Μεξικού, μπροστά σε ένα ακροατήριο πάνω από 2000 χιλιάδων φοιτητών. Στην Ελλάδα η ομιλία μεταφράστηκε από την Μάγια-Μαρία Ρούσσου και κυκλοφόρησε σε μια μικρή αυτοτελή έκδοση της Ηπειρωτικής Εστίας στα 1980.