Σύγχρονη Αραβική Λογοτεχνία

Και η απήχησή της στον Δυτικό κόσμο

ΤΗΣ ΠΕΡΣΑΣ ΚΟΥΜΟΥΤΣΗ

Η Αραβική Λογοτεχνία δεν διαχωρίζεται, και δεν πρέπει να διαχωρίζεται, από την παγκόσμια λογοτεχνία. Αλλά αν είναι να μιλήσουμε για την Αραβική Λογοτεχνία ως μέσο διάδοσης των ιδιαιτεροτήτων ενός πολιτισμού, του αραβικού πολιτισμού, και την απήχησή της στον Δυτικό κόσμο, τότε θα μπορούσαμε να πούμε με κάθε βεβαιότητα –άλλωστε είναι πια κοινός τόπος- ότι η Αραβική Λογοτεχνία ανέκαθεν αποτελούσε ένα τεράστιο κεφάλαιο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, με φανατικούς αναγνώστες, όχι μόνο στον αραβικό αλλά και στον Δυτικό κόσμο. Η απήχησή της μάλιστα στη Δύση, κυρίως, τα τελευταία χρόνια, ξεπερνά κάθε προηγούμενο.

Η σύγχρονη Αραβική Λογοτεχνία -εκτός ολίγων εξαιρέσεων- άρχισε ουσιαστικά να γίνεται ευρύτερα γνωστή στην Ευρώπη στα μέσα της δεκαετίας του ’70. Μέχρι τότε, ελάχιστα δείγματα γαλλόφωνης αραβικής λογοτεχνίας είχαν εμφανιστεί στη Δυτική αγορά, ενώ ο εξωτισμός και η ιδιαιτερότητα των θεμάτων που άπτονταν του γεωγραφικού αυτού χώρου αποτελούσαν τα κύρια κριτήρια για την επιλογή των τίτλων, και ο αραβικός κόσμος απεικονιζόταν μέσα από τη ματιά και τα βιβλία δυτικών λογοτεχνών, όπως του Π. Μπόλους, του Τζ. Όρτον, του Μπάρουζ, του Ντάρελ, του Τσίρκα, και άλλων.

Στη μεταστροφή αυτή του ενδιαφέροντος και της θέασης της Αραβικής Λογοτεχνίας και της σύγχρονης κουλτούρας της από τους Δυτικούς, συνέβαλε τα μέγιστα, κατά τη γνώμη μου, το βιβλίο του Παλαιστίνιου κριτικού της λογοτεχνίας και στοχαστή Έντουαρντ Σαΐντ, με τίτλο «Οριενταλισμός» -ίσως το πιο σημαντικό και διάσημο από τα βιβλία του- που εκδόθηκε το 1978 και μεταφράστηκε αμέσως σε πολλές γλώσσες. Το βιβλίο αποτέλεσε αφετηρία ευρύτατων συζητήσεων σε διεθνές επίπεδο, καθώς στην ουσία ήταν μια κριτική μελέτη της Δυτικής αντίληψης για τον «εξωτισμό» της Ανατολής, και αποδομούσε εκ βάθρων τη γνώση και την προκατάληψή μας για τη σύγχρονη κουλτούρα της Ανατολής, υποδεικνύοντας ταυτόχρονα τη στενή σχέση αυτής της γνώσης με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατική εμπειρία. Η επιρροή τού έργου αυτού στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες ήταν τεράστια, ενώ ο απόηχός της συνέβαλε αποτελεσματικά στο να στραφούν τα βλέμματα και το αυθεντικό ενδιαφέρον του Δυτικού αναγνώστη στη σύγχρονη αραβική σκέψη, και κατά συνέπεια στη λογοτεχνία και τους σημαντικούς εκπροσώπους της.

Μέχρι τότε, λίγοι, γνώριζαν, για παράδειγμα, το έργο του μεγάλου στοχαστή Ταχά Χουσέιν, του Εχσάν Αμπντ ελ Κοντούς, του Ταουφίκ αλ Χακίμ, του Γιέγια Χάκι, Γιούσεφ Ιντρίς, και άλλων μεγάλων μεγεθών της αραβικής διανόησης, που έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης Αραβικής Λογοτεχνίας.

Η μεταστροφή του ενδιαφέροντος κορυφώθηκε τη δεκαετία του ‘80 και του ’90 -με τις ίδιες περίπου χρονολογικές αναλογίες θα έλεγα ότι συνέβη και στην Ελλάδα- κυρίως με τις μεταφράσεις του νομπελίστα συγγραφέα Ναγκίμπ Μαχφούζ, που ακολούθησαν με καταιγιστικούς ρυθμούς μετά τη βράβευσή του. Χρειάστηκε ένα Νόμπελ λογοτεχνίας, για να αφυπνιστεί εντελώς η Δύση από τον λήθαργό της και τις προκαταλήψεις της και να στραφεί και πάλι με ανανεωμένο και αυθεντικό ενδιαφέρον στη λογοτεχνία της Ανατολής, να προσλάβει το μέγεθος και την παγκόσμια διάστασή της.

Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, ο οποίος κατά γενική ομολογία είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός, ο πιο χαρακτηριστικός συγγραφέας, όχι μόνο της Αιγύπτου αλλά και μιας συναρπαστικής Ανατολής που η μαγεία της αργοσβήνει, λόγω κυρίως των κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών, «εισήγαγε» την οικουμενικότητα της αραβικής λογοτεχνίας κυρίως στη Δύση. Γιατί μετά απ’ αυτόν, τα προβλήματα του μέσου Αιγύπτιου, που αντικατοπτρίζουν εκείνα του Άραβα, έγιναν διεθνή, ενώ το Κάιρο, όπου συναντάμε τον πυρήνα της αιγυπτιακής κοινωνίας, μέσα στις μικρές και μεγάλες γειτονιές του, έγινε μια παγκόσμια γειτονιά, όπου ακόμα και ο κάτοικος στης Δύσης άρχιζε να αναγνωρίζει σε αυτή εκφάνσεις της δικής του ζωής. Ο Δυτικός αναγνώστης άρχισε να περιπλανιέται σε μονοπάτια ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, αναγνωρίζοντας ότι είναι όλες συνηθισμένες και γνώριμες κινήσεις του βίου.

Ο Μαχφούζ υπήρξε μελετητής της ίδιας της ανθρώπινης κατάστασης, της υπαρξιακής απελπισίας του ανθρώπου, εξαίροντας τις ζώσες αξίες της ζωής και θυμίζοντας ότι η αποσάθρωση ροκανίζει τις αξίες της, τις ψυχές μας, και όχι τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν, ανεξαρτήτως εθνικότητας ή φύλου. Κηρύσσοντας την ίδια στιγμή ότι ο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι δημιούργημα του ίδιου του ανθρώπου και ότι η μεγαλύτερη δυστυχία του είναι η αποδοχή της δυστυχίας. Σε όλο του το έργο, μας θυμίζει ξεκάθαρα την παντοτινή αδυναμία του ανθρώπου απέναντι στη φύση του και τους τρόπους ζωής που ο ίδιος δημιούργησε, αλλά και στον εαυτό του με τον οποίο δύσκολα καταφέρνει να συνεννοηθεί, καθώς, όπως συμβαίνει με όλους τους μεγάλους συγγραφείς, ο αιγύπτιος συγγραφέας τα συνήθη τα αναδεικνύει σε σημαδιακά, και τα φαινομενικά τιποτένια, σε κρίσιμα και ζωτικά.

Ακόμα και οι συμβολισμοί του πήραν κι αυτοί παγκόσμια διάσταση, ενώ τα ντόπια σύμβολα έγιναν οικουμενικά και πανανθρώπινα, και συνεπώς αναγνωρίσιμα στον δυτικό αναγνώστη. Για παράδειγμα, ο μιναρές για τον Μαχφούζ συμβολίζει την ψυχική και πνευματική απομόνωση του ανθρώπου, όπου γης. Το τζαμί αποτελεί το καταφύγιό του από τους φόβους και τις αδυναμίες του. Ακόμα και η θρησκεία αναφέρεται σαν ένα οικουμενικό, πανανθρώπινο δόγμα κι αυτό αργότερα δημιούργησε σχολή. Το παράδειγμά του ακολούθησαν πολλοί άραβες συγγραφείς. Στη διαφορετική πρόσληψη της σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας και στην κορύφωση του ενδιαφέροντος των ξένων εκδοτών, αλλά και της απήχησής της στο αναγνωστικό κοινό, συνέβαλαν κι άλλοι λόγοι από τους οποίους ξεχωρίζω τους εξής:

Ο πρώτος έχει να κάνει με το ότι τα έργα της πιο πρόσφατης αραβόφωνης πεζογραφίας, τις τελευταίες δεκαετίες δεν περιορίζονται πια στη ρεαλιστική αποτύπωση της αραβικής παραδοσιακής κοινωνίας και των ανθρώπινων τύπων της, ούτε στη στερεότυπη θεματολογία του εξωτισμού, όπως γινόταν στο παρελθόν, αλλά άρχισαν να ξεφεύγουν, σταδιακά στην αρχή κι έπειτα εντονότερα, από τα γεωγραφικά όρια της Ανατολής, ενώ ο πάλαι ποτέ ποιητικός ρεαλισμός αντικαθίσταται τώρα από τον νατουραλιστικό ρεαλισμό, την πολιτική αλληγορία. Πρωτότυπα ως προς το θέμα τους και ως ένα βαθμό ριζοσπαστικά έργα άρχισαν να γράφονται, με νέες αφηγηματικές τεχνικές κι ελλειπτικότητα στους διαλόγους, δίνοντας έμφαση στα θέματα που τρέφουν και δίνουν αφορμές για στοχασμούς. Οι παραδοσιακοί τρόποι αφήγησης έδωσαν τόπο σε νέους τρόπους γλωσσικής έκφρασης. Οι ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές, η χειραφέτηση της γυναίκας, η αυτεξουσιότητα των κρατών που βγήκαν από την εποχή της αποικιοκρατίας, το Παλαιστινιακό, ο πόλεμος στο Ιράκ αλλά και η μαζική μετανάστευση μιας μεγάλης μερίδας νέων -συχνά αυτοεξόριστων- δημιουργών στην Ευρώπη δημιούργησαν καινούρια θέματα για μια νέα γενιά συγγραφέων που ανταγωνίζονται επάξια τους δυτικούς συναδέλφους τους.

Έτσι, η τάση της εσωστρέφειας και της υπαινικτικής γραφής, που ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της πεζογραφίας του παρελθόντος, στα σύγχρονα βιβλία έχει εντελώς εξαφανιστεί και αντικατασταθεί από την αμεσότητα του λόγου, την ευκρίνεια και την καθαρότητα της αφήγησης, όχι μόνο ως προς τις περιγραφές αλλά κυρίως ως προς τις ιδέες που προβάλλονται και τη γλώσσα που χρησιμοποιείται. Η στοχαστική διάθεση είναι πλέον εμφανής, η αυστηρή ματιά των δημιουργών απέναντι σε κάθε τι παλιό ή παρωχημένο έχει επαναπροσδιορίσει τη σύγχρονη αραβική λογοτεχνία, καθιστώντας την ομόλογη εκείνης των σύγχρονων Δυτικών. Κάτι που ασφαλώς έχει άμεση σχέση με το ότι η σύγχρονη Αραβική Λογοτεχνία, ακόμα και η ποίηση, τα τελευταία χρόνια αλλάζει συνολικά τον παραδοσιακό της χαρακτήρα, θέλοντας πλέον να ικανοποιήσει ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό έξω από τα όρια της και να εξομοιωθεί με τις υπόλοιπες λογοτεχνίες του κόσμου. Η Αραβική Λογοτεχνία έγινε μία από τις «παγκόσμιες γλώσσες», μια γλώσσα οικουμενική με σημαντική απήχηση στον Δυτικό κόσμο.

Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με την εμφάνιση μιας νέας γενιάς μεταφραστών από τα αραβικά, που ενδυνάμωσαν, εμπλούτισαν και ενθάρρυναν τη μεταφραστική κίνηση από τα αραβικά στην Ευρώπη, καθώς, έχοντας διαβάσει το πρωτότυπο, μπορούν πια να κατανοήσουν σε βάθος και να αξιολογήσουν τις σκέψεις, τους ανθρώπινους χαρακτήρες και τις κοινωνικές καταστάσεις ενός κόσμου ίδιου μεν και την ίδια στιγμή πολύ διαφορετικού απ’ ότι τον γνωρίζαμε έως τώρα. Κάτω από αυτό το πρίσμα, αρκετά είναι τα βιβλία που μεταφράστηκαν απευθείας από τα αραβικά σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, προβάλλοντας και αναδεικνύοντας το ξεκάθαρο στίγμα της Αραβικής Λογοτεχνίας και όλα αυτά τα νέα χαρακτηριστικά που ανέφερα πιο πάνω, και που τη διακρίνουν από τη «Δυτικόμιμη» ή την καθαυτό Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία- κυρίως όμως όσον αφορά την οικουμενικότητα των θεμάτων που πραγματεύεται.

Εκτός από τους παράγοντες που αφορούν στη σημασιολογία και το ύφος των κειμένων, ο μεταφραστής έχει να αντιμετωπίσει τις γλωσσικές ιδιαιτερότητες, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη σπουδαιότερη κατάκτηση των σύγχρονων αράβων λογοτεχνών, που δεν είναι άλλη από τον χειρισμό μιας νέας, πιο καίριας γλώσσας, πιο ανεπιτήδευτης, καθημερινής, με τους ιδιωματισμούς και τις εκφράσεις της, μιας γλώσσας που καθρεφτίζει τις αλλαγές στα ήθη, στις νοοτροπίες και στις αντιλήψεις των αράβων δημιουργών.

 Η απήχηση της σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας έγινε εντονότερη, όταν τις τελευταίες δύο δεκαετίες η ανάγκη διαλόγου, επικοινωνίας, και γενικότερα ενός "ανοίγματος" προς τη Δύση έγινε πιο επιτακτική, παρότι υπήρξε πάντα θέμα μείζονος σημασίας στην ανθρώπινη ιστορία. Η μαζική μετανάστευση των πληθυσμών από τις λιγότερο προνομιούχες χώρες της Ασίας και της Αφρικής στις πιο προνομιακές της Ευρώπης, για αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής, έχουν μετατρέψει τις περισσότερες ευρωπαϊκές κοινωνίες, ιδίως στις αστικές περιοχές, σε πολυπολιτισμικές, πολυθρησκευτικές και πολυφυλετικές κοινωνίες ή, αν θέλετε, φυλετικά μη αμιγείς. Μετά το ’90, λόγω της ραγδαίας μεταμόρφωσης του κοινωνικού ορίζοντα, ο οποίος σ’ ένα βαθμό κάποτε αντανακλάται στις λογοτεχνικές εκφράσεις, υπάρχει στη λογοτεχνία μια ξεκάθαρη στροφή ή τάση στην έννοια της διαπολιτισμικότητας και της προώθησης της διαφορετικότητας.

Τέλος, η αραβική άνοιξη συνεχίζει να φέρνει στο προσκήνιο την "αραβική παγκοσμιοποίηση", την αραβική ανθρωπογεωγραφία, την αραβική γλώσσα και τους τόπους της, αναπροσδιορισμένους, αναγεννημένους σχεδόν, μέσα από τη στάχτη που άφησαν οι πρόσφατες εξεγέρσεις. Η φτώχια, η ανεργία, η αναξιοκρατία, ο νεποτισμός, η εκμετάλλευση από τη μεριά του κράτους, η εξαντλητική γραφειοκρατία, η διαφθορά της αστυνομίας, οι μικρές εξουσίες που γίνονται μεγάλες, η υπερκατανάλωση, όλα αυτά συνθέτουν μια εξαιρετικά τολμηρή για τα αραβικά δεδομένα θεματολογία. Πιο σωστά, αρχίζουν να διαμορφώνουν σιγά-σιγά ένα νέο τοπίο, το οποίο καθορίζει νέες συντεταγμένες και προδιαγράφει ίσως νέες τάσεις σε ότι αφορά την τέχνη, ειδικά τη λογοτεχνία. Οι κοσμοϊστορικές αλλαγές που προκλήθηκαν μετά την εξέγερση των απελπισμένων πολιτών είχαν άμεση και ουσιαστική επίδραση στη θεματολογία, ειδικά της πεζογραφίας, αλλά και σε μεγάλο βαθμό της ποίησης.

Ιδιαίτερα η ποίηση έπαιξε τον τελευταίο καιρό ένα εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στη διαφοροποίηση της αραβικής λογοτεχνίας, θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι είναι αυτή που στήριξε και στηρίζει ουσιαστικά την πραγματική αραβική άνοιξη, κατά συνέπεια επηρέασε την πρόσληψη και την απήχησή της στη Δύση. Τα ερωτικά θέματα, που κυριαρχούσαν στο παρελθόν, αντικαθίστανται πλέον από τους υπαρξιακούς προβληματισμούς, τον πολιτικό στοχασμό, την πολιτική σκέψη.

Σε εκείνους

που είναι πιο σκληροί και από τους τυράννους

Ω Πύργοι!

Ήλθε πια ο καιρός, να εγκαταλείψετε το απανθρακωμένο σώμα.

Αρκετούς νεκρούς δεν έχετε ξεθάψει, σ' αυτή τη γη στεναγμών

έτσι όπως συνεχίζετε να σέρνετε πίσω σας τις συνωμοσίες

και τα σάπια πρωινά σας;

Είναι πια καιρός

να γεμίσουν οι κουρασμένες φλέβες μου με όλα όσα άγγιξαν την ερειπωμένη μου καρδιά

που εγκαταλείφθηκε στο ναό του Βαυαρών.

Σαν το φεγγάρι που κρύφτηκε πίσω από την περαστική ομίχλη. Ω Πύργοι,

Τίποτα δε με θωρακίζει πια

Εκτός από τη σιωπή μου.

Φύγετε

ή κάντε με ό,τι θέλετε.

Βάλτε με στο μάτι του κυκλώνα

Σκορπίστε τη χαρά μου

Στον χάρτη των συννέφων

και της συκοφαντίας.

Πείτε ότι πέρασε από εδώ ή έμεινε εδώ.

Στη συνείδησή της ουρλιάζουν τα φαντάσματα.

Εκεί που υγραίνει τα χείλη της

είναι τα όρια της Ουρούκ και το μυστήριο της Ακκάδ.

Στο σώμα της κρύβονται οι δακρυσμένοι κήποι

της ιστορίας και της τραγωδίας της

Πείτε ακόμα

Δεν ήταν παρά ένα στολίδι στο στέμμα του Σαργών

μια ιέρεια του ολέθρου

Φωνάξτε και μην ξεχνάτε να χαράξετε

(πάνω) στα καταραμένα μνημεία σας

Ότι η καρδιά της Eνεντουάνα

Ήταν μεγαλύτερη από όλα τα  Ευαγγέλια των τυράννων.

Αμάλ ελ Τζουμπούρι

Η Πέρσα Κουμούτση είναι συγγραφέας και μεταφράστρια