Τα πάντα από το τίποτε

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

LOWRENCE M. KRAUSS, Ένα Σύμπαν από το Τίποτε, μτφρ. Νίκος Αποστολόπουλος, εκδόσεις Τραυλός, σελ. 254

Υπάρχουν πράγματα γνωστά∙ δηλαδή, πράγματα που γνωρίζουμε ότι τα γνωρίζουμε. Υπάρχουν, επίσης, άγνωστα πράγματα. Δηλαδή, πράγματα που γνωρίζουμε ότι δεν τα γνωρίζουμε. Όμως, υπάρχουν και άγνωστα άγνωστα: δηλαδή, πράγματα που δεν γνωρίζουμε ότι δεν γνωρίζουμε

ΝΤΟΝΑΛΝΤ ΡΑΜΣΦΕΛΝΤ

Το βιβλίο του Κράους αναμετριέται με θέματα ερεθιστικά ακόμη και για όσους λίγο ενδιαφέρονται για τις φυσικομαθηματικές επιστήμες. Ποιος, άραγε, έστω για μια φορά δεν αναρωτήθηκε «τι είναι αυτό εκεί πάνω», ποιος δεν συγκλονίστηκε, όπως και ο Καντ, με το θαύμα του έναστρου ουρανού; Ποιος δεν συνέδεσε την αγωνιώδη υπαρξιακή του απορία με τον σύμπαντα κόσμο, έστω κι αν ελάχιστα κατανοεί από όσα αφορούν τον τελευταίο;

Ο συγγραφέας σε τέτοιες απορίες απαντάει διαπραγματευόμενος το ζήτημα της «δημιουργίας». Έστω κι αν πολλές φορές επιδεικνύει ένα αφόρητο επιστημονισμό, υποτιμώντας ασύγγνωστα ό,τι δεν είναι επιστήμη –και πρώτα από όλα τη φιλοσοφική σκέψη, που ελάχιστα εκτιμά- το τελικό αποτέλεσμα, όπως αποτυπώνεται στο βιβλίο του, είναι πολύ ενδιαφέρον. Ίσως γιατί, παρόλα όσα διατείνεται, διαπράττει και ο ίδιος φιλοσοφία και μάλιστα υψηλού επιπέδου. Όπως, άλλωστε, αρμόζει σε ένα επιστήμονα του επιπέδου του.

Ο Κράους δεν είναι ένας ανάμεσα στους πολλούς επιστήμονες του καιρού μας. Η ιδέα του φυσικού κόσμου, όπως διαμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια, του οφείλει πολλά. Η έρευνά του πάνω στα ζητήματα της σκοτεινής ύλης και της σκοτεινής ενέργειας, που χωρίς αμφιβολία πλέον αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του σύμπαντος, συνέβαλλε καθοριστικά σε μια κοσμολογική εικόνα, που παρουσιάζει πολύ μεγάλες διαφορές από όσα ο περισσότερος κόσμος θεωρεί βάσιμη γνώση για το σύμπαν.

Στο Ένα Σύμπαν από το τίποτε αυτό που επιχειρεί είναι να αποδείξει πως, στην περίπτωση του Σύμπαντος, η δημιουργία δεν απαιτεί δημιουργό. Να αποδομήσει, δηλαδή, την κυρίαρχη άποψη πως ex nihilo nihil, πως από το μηδέν το μόνο που μπορεί να γεννηθεί είναι το μηδέν.

Η ιδέα πως δεν είναι δυνατό να μην υπάρχει δημιουργός, η ιδέα του Πρώτου Αιτίου αντιστοιχεί σε μια προφανή ανάγκη και είναι εξαιρετικά ισχυρή. Κι αυτό παρ’ όλο που η ερώτηση «ποιος δημιούργησε το δημιουργό» είναι καθόλα βάσιμη στο μέτρο που, όπως το θέτει ο Κράους, δεν υπάρχει καμιά διαφορά «ανάμεσα στο να υποστηρίζεις την ύπαρξη ενός αιώνιου δημιουργού και στο να υποστηρίζεις την ύπαρξη ενός αιώνιου Σύμπαντος χωρίς δημιουργό». Ο δημιουργός, επομένως, όχι μόνο δεν αποτελεί κανενός είδους απάντηση στο «μεγάλο ερώτημα», αλλά θα έπρεπε να απορρίπτεται και εξαιτίας του ξυραφιού του Όκαμ, εφόσον η συμπερίληψή του μειώνει την οικονομία της ερμηνείας.

Αυτά, βέβαια, είναι παλιά συζήτηση και τα επιχειρήματα στο φιλοσοφικό πεδίο έχουν αναπτυχθεί εξαντλητικά για χιλιάδες χρόνια. Υπάρχει κάτι καινούργιο, που συνεισφέρει το βιβλίο του Κράους;

Η απάντηση είναι θετική. Στο Ένα Σύμπαν από το Τίποτε μέσα από μια συναρπαστική εξιστόρηση των εξελίξεων στην Μαθηματική Φυσική, την Κβαντική Μηχανική, τη Γενική Σχετικότητα και την Κοσμολογία –και με το σχετικό κόπο- αφομοιώνουμε το δεδομένο πως το μεγαλύτερο μέρος της συμπαντικής ενέργειας βρίσκεται συγκεντρωμένο στο κενό. Το κενό, όμως, εδώ δεν είναι ο «χώρος ανάμεσα στα πράγματα», αλλά το πρωταρχικό εκείνο «στοιχείο» από το οποίο προέκυψαν τα πάντα και από το οποίο προκύπτουν τα πάντα, εφόσον είναι δυνατά – ή, μήπως, κι όταν ακόμη δεν είναι; Το κενό, λοιπόν, δεν είναι «σχεδόν άδειο». Είναι απολύτως κενό.

Ένα απόλυτο κενό, ό,τι καλύτερο ως αντιπρόσωπος του Τίποτε, πλήρες, ωστόσο, ενέργειας. Πλήρες και κενό ταυτόχρονα. Και, όπως δείχνει η σύγχρονη Φυσική, χωρίς αυτό να συνιστά κανενός είδους αντίφαση. Γιατί δεν πρόκειται για «κάτι» με την έννοια που είναι «κάτι» η συνηθισμένη υλοενέργεια του Σύμπαντος. Η ριζική δε αλλότητα αυτού του «κάτι» που είναι το «τίποτε», το απόλυτο και πρωταρχικό κενό εύκολα γίνεται αντιληπτή αν σημειώσουμε πως η ενεργειακή πυκνότητα αυτού του τίποτε παραμένει σταθερή μ’ όλο που το Σύμπαν διαστέλλεται. Για σκεφτείτε: «κάτι» που διαστέλλεται χωρίς να αραιώνει! Προφανώς αυτό το «κάτι» είναι εντελώς άλλο από όσα μέχρι τώρα γνωρίζουμε. Στην πραγματικότητα, είναι τίποτε. Όπως χαρακτηριστικά το θέτει το θέτει ο Κράους, «η ενεργειακή πυκνότητα στον κενό χώρο παραμένει σταθερή, επειδή […] στον κενό χώρο δεν υπάρχει το παραμικρό για να αραιωθεί!».

Αυτό το «κάτι», που δεν είναι τίποτε, ακόμη καλύτερα που είναι το ίδιο το τίποτε, είναι «προορισμένο», χωρίς κανένα σχέδιο και χωρίς καμία σκοπιμότητα, να παραγάγει όλα όσα παράχθηκαν και όλα όσα θα παραχθούν. Όσα, πάντως, σήμερα παρατηρούμε παράχθηκαν από μια κβαντική διακύμανση του κενού, απολύτως αστάθμητη κι άσκοπη, που ακολουθήθηκε από μια πληθωριστική διαστολή, στην οποία ο χώρος, που δημιουργήθηκε με τη διακύμανση επεκτάθηκε με υπερφωτεινές ταχύτητες. Γιατί, αν τίποτε δεν μπορεί να κινηθεί στον χώρο ταχύτερα από το φως, «ο ίδιος ο χώρος μπορεί να κάνει ό,τι θέλει». Και «κάνοντας αυτό που ήθελε», διαστελλόμενος, δηλαδή, κατά ένα παράγοντα μεγαλύτερο από 10²⁸ μέσα σε ένα ελάχιστο κλάσμα του δευτερολέπτου έγινε όσο απίθανα επίπεδος τον βλέπουμε να είναι σήμερα.

Ας προσέξουμε! Η ιδέα πως το Σύμπαν δημιουργήθηκε από το τίποτε έχει γίνει εξαιρετικά ισχυρή, στο μέτρο που «η παραδοχή ότι το Σύμπαν προέκυψε από το τίποτε οδηγεί ακριβώς στην πρόβλεψη ενός επίπεδου σύμπαντος, ενός σύμπαντος όπου όλα τα σώματα έχουν μηδενική ολική νευτώνεια βαρυτική ενέργεια». Γιατί, «[σ]ε ένα επίπεδο και μόνο σε ένα επίπεδο σύμπαν, η ολική μέση νευτώνεια βαρυτική ενέργεια κάθε σώματος που κινείται με τη διαστολή, ισούται ακριβώς με μηδέν!». Ένα επίπεδο Σύμπαν, το απολύτως απίθανο με γενικούς όρους, αλλά χωρίς αμφιβολία αυτό στο οποίο ζούμε, προβλέπεται επακριβώς εάν και μόνον εάν προϋποθέσουμε πως το Σύμπαν δημιουργήθηκε από το τίποτε. Δεν είναι καταπληκτικό;       

Εκτός των άλλων, όμως, τα προηγούμενα οδηγούν και σε μια πρόβλεψη για το μέλλον του σύμπαντος πολύ διαφορετική από αυτήν που μέχρι πρόσφατα είχαμε. Όπως σημειώνει ένα μότο, που αναφέρει κάποια στιγμή ο συγγραφέας: το μέλλον δεν είναι αυτό που ήταν. Σήμερα, λοιπόν, μπορούμε να απαντήσουμε στο πανάρχαιο -ή, τουλάχιστον, τόσο παλιό όσο ο Τ. Σ. Έλιοτ- ερώτημα: Πώς θα τελειώσει το Σύμπαν; Με μια έκρηξη ή με ένα λυγμό;

Με ένα λυγμό θα τελειώσει το Σύμπαν, όπως πολύ πειστικά μας εξηγεί ο Κράους. Πράγμα με μεγάλες επιπτώσεις στον τρόπο που επιτρέπεται να αντιλαμβανόμαστε όλα εκείνα τα ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τη θέση μας στον κόσμο και στο χρόνο, και με όλα όσα άπτονται του νοήματος, αυτής της τόσο ανθρωποκεντρικής ιδέας, που θεωρεί δεδομένη τη μεγάλη μας αξία για το ίδιο το σύμπαν. Ιδέα θρησκευτική εν τέλει, ελάχιστα υποστηριζόμενη από τις σημερινές μας γνώσεις για το σύμπαν και τη ζωή.

Όπως σημειώνει καταληκτικά ο Κράους: «[Α]ν ζούμε σε ένα σύμπαν που η ενέργειά του κυριαρχείται από την ενέργεια του τίποτε, το μέλλον διαγράφεται πράγματι ζοφερό […] Σε ό,τι αφορά το μέλλον της ζωής, ένα σύμπαν που κυριαρχείται από την ενέργεια του κενού είναι το χειρότερο απ’ όλα τα σύμπαντα. Είναι βέβαιο ότι σε ένα τέτοιο σύμπαν οποιοσδήποτε πολιτισμός θα εξαφανιστεί, αφού θα εκλείψει η ενέργεια που χρειάζεται για να επιβιώσει. Μετά από μια αδιανόητα μεγάλη περίοδο, κάποια κβαντική διακύμανση ή κάποια θερμική διαταραχή μπορεί να προκαλέσει τη δημιουργία μιας τοπικής περιοχής στην οποία η ζωή θα μπορέσει και πάλι να εξελιχθεί και να ακμάσει. Αλλά κι αυτή θα είναι εφήμερη. Το μέλλον θα κυριαρχείται από ένα σύμπαν το οποίο δεν θα περιέχει τίποτε για να εκτιμήσει το τεράστιο μυστήριό του. Αν, μάλιστα, η ύλη από την οποία απαρτιζόμαστε δημιουργήθηκε όταν ξεκίνησε ο χρόνος μέσω κβαντικών διαδικασιών, […], είναι σχεδόν βέβαιο ότι κι αυτή επίσης θα εξαφανιστεί […] Στο πολύ, πολύ μακρινό μέλλον, τα πρωτόνια και τα νετρόνια θα διασπαστούν και το Σύμπαν θα προσεγγίσει μια κατάσταση μέγιστης απλότητας και συμμετρίας. Μαθηματικά όμορφο, ίσως, αλλά χωρίς ουσία […] [Κι αν, μάλιστα, ισχύουν όσα θεωρητικοί των χορδών ισχυρίζονται], ένα σύμπαν σαν το δικό μας, με θετική ενέργεια στον κενό χώρο, δεν μπορεί να είναι ευσταθές. Τελικά, πρέπει να μεταπέσει σε μια κατάσταση στην οποία η ενέργεια του χώρου θα είναι αρνητική […] [Κι έτσι], το Σύμπαν μας θα εξαφανιστεί τόσο απότομα όσο πιθανότατα ξεκίνησε».   

   

Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός