Φύλλα πορείας

ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΤΡΙΚΚΑ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΚΑΛΙΟΣ, Έγινα αυτός που είμαι, εκδόσεις Επίκεντρο, σελ. 352

Ένα ακόμη βιβλίο ήρθε να προστεθεί στη μακρά σειρά του πλούσιου συγγραφικού έργου του Θανάση Βακαλιού. "Μια ζωή, ένας ολόκληρος κόσμος", όπως συμπληρώνει ο υπότιτλος: βιβλίο ξεχωριστό, ανάμεσα στα άλλα έργα του (22 τον αριθμό!). Παρ' όλο που ο ίδιος επιμένει στον "μνημονικό" -όχι μνημονιακό, προς Θεού!- χαρακτήρα του, συνυπάρχει με τον στοχασμό για διαχρονικά ανθρώπινα προβλήματα, στοχασμό που κινεί τη σκέψη του αναγνώστη, έστω και αν εμφανίζεται με συμπυκνωμένες παρατηρήσεις, διαπιστώσεις ή ερωτήματα, που αποτελούν όμως διανοητικά ερεθίσματα για ένα διάβασμα που ωθεί στη δημιουργική, συμμετοχική θα έλεγα, επεξεργασία στη συνείδηση του δέκτη των ερεθισμάτων αυτών. Παράλληλα με την αυτοβιογραφική αφήγηση, ο αναγνώστης αντλεί, από "πρώτο χέρι", πολύτιμες πληροφορίες για τα ιστορικά γεγονότα του εμφυλίου, αλλά και για τη ζωή, αργότερα, των αγωνιστών του Δ.Σ. στην υπερορία.

Μια δεύτερη κατηγορία πληροφοριών ανοίγει, μέσα από τα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα, ένα παράθυρο θέασης μιας ιδιαίτερης πτυχής των καθεστώτων του ανατολικού συνασπισμού, του ουγγρικού "υπαρκτού σοσιαλισμού", με τις σημαντικές ιδιαιτερότητές του, στις οποίες συνέβαλε και το γόνιμο θεωρητικό έργο της λεγόμενης "σχολής της Βουδαπέστης" με κορυφαίο πυλώνα της τον Γκιόργκι Λούκατς. Στο κλίμα της σχολής αυτής σπούδασε και εργάστηκε και ο Θ.Β., η επιστημονική καταξίωση και αναγνώριση του οποίου τον οδήγησε στο κατώφλι της θέσης του διευθυντή του φιλοσοφικού ινστιτούτου της Ακαδημίας Επιστημών της χώρας που τον φιλοξενούσε, θέσης εξαιρετικά σημαντικής.

Τα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα του Θ.Β., που αναπτύχθηκαν στα χρόνια των σπουδών του, αναμετριούνται στο βιβλίο του αναδρομικά με τις εμπειρίες του στο δεύτερο αντάρτικο. Βγήκε στο βουνό έφηβος, καταδιωκόμενος για τη συμμετοχή του στον ΕΠΟΝ από το μεταβαρκιζιανό κράτος και τις παρακρατικές συμμορίες. Τη στράτευσή του στην υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης προετοίμασε το παράδειγμα του κομμουνιστή πατέρα του, που πέρασε από τον Ακροναυπλία και που συμμετείχε ενεργά, σε όλη του τη ζωή, στους λαϊκούς αγώνες.

Αλλά καθοριστικό στοιχείο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Θ.Β. -και αυτό αναδεικνύεται στο βιβλίο- υπήρξε ο παράγοντας της εργασίας, της σκληρής προσπάθειας του ανθρώπου, του αγρότη συγκεκριμένα, να μετασχηματίσει τη φύση και να εξασφαλίσει την επιβίωση και την πρόοδό του. Ο Θ.Β. δουλεύει από τα τέσσερά του χρόνια, όσο και αν αυτό φαίνεται απίστευτο για τα σημερινά δεδομένα της χώρας μας, ακόμη και στο πλαίσιο της δεινής  κρίσης που μαστίζει σήμερα τον λαό μας. Στα καπνοχώραφα του χωριού του, στην Ανατολική Μακεδονία, παίρνει μέρος από πάρα πολύ νωρίς, μαζί με όλη την οικογένειά του, στη διαδικασία του φυτέματος, της συγκομιδής, του βελονιάσματος, του πολύτιμου -και μοναδικού- προϊόντος της περιοχής.

Από τη εφηβεία του έρχεται σε επαφή με τα πνευματικά ρεύματα της εποχής του, που διεισδύουν ακόμη και στο απρόσφορο περιβάλλον του χωριού του, όπως δείχνει ο καθυστερημένος στην Ελλάδα απόηχος του Νιτσεϊσμού, που προσωποποιεί στο βιβλίο τού Θ.Β. ο τύπος του "Βασίλη του Μηδενιστή", που περιγράφει. Ο Νιτσεϊσμός αυτός στην ελληνική του εκδοχή συνυφαίνονταν με την επίδραση του γερμανικού ρομαντισμού, έκδηλη στο κίνημα του δημοτικισμού κατά τον μεσοπόλεμο και στο έργο της Γενιάς του '30. Δεν ξέρουμε αν ο "επαναστατικός ρομαντισμός", κατά τη διατύπωση του ίδιου του Θ.Β., που εκδηλώνει ο συγγραφέας στην εφηβεία του, σχετίζεται με αυτό το στοιχείο.

Ίσως να πρόκειται πιο πολύ για τον ρομαντισμό της νιότης, που εμπνέει και παρακολουθεί τους επαναστάτες αγωνιστές, άλλους περισσότερο και άλλους λιγότερο, σε όλη τη διαδρομή της ζωής τους. Ο έφηβος Θανάσης, που έγραφε ποιήματα και εμψύχωνε με τις απαγγελίες του τους συμμαχητές του στον ΔΣΕ, διατήρησε την πνοή του ρομαντισμού και στα δύσκολα χρόνια της υπερορίας, πνοή που χρωματίζει και το επιστημονικό του έργο στον τομέα της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας. Στο επίκεντρο της προσοχής του βρίσκεται ο άνθρωπος ως "αιτία και δημιουργός του εαυτού του", σύλληψη που η φιλοσοφική θεμελίωσή της εκτείνεται πέρα από το αυστηρό πεδίο της επιστημονικής έρευνας και γνώσης, στον αχανή ορίζοντα των βαθύτερων προβλημάτων της ανθρώπινης ύπαρξης.

Οι υπαρξιακές ανησυχίες του Θ.Β. αναδύονται, καθώς γράφει ο ίδιος, σε μια ιστορική στιγμή όπου "οράματα και ιδεολογικές καταστάσεις στη συνείδησή του είχαν αρχίσει να αμφισβητούνται έντονα από πολλούς στην Ουγγαρία". Είναι η περίοδος που κυοφορούνται τα γεγονότα του 1956. Ταυτόχρονα, τον Βακαλιό απασχολεί στις μελέτες του -σύμπτωση άραγε;- το πρόβλημα της συνείδησης της θνητότητας του ανθρώπου. Έχει απομακρυνθεί από την οιονεί θρησκευτική, σωτηριολογική αντίληψη της σταλινικής εκδοχής του κομμουνισμού, που απορροφά το άτομο στη χοάνη ενός οικουμενικού χιλιαστικού μέλλοντος. Ο Θ.Β. περνά μια βαθιά κρίση. "Ξαφνικά", γράφει, "αισθάνεται να τον εγκαταλείπει το ενδιαφέρον για τη ζωή, να χάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια του". Εγκύπτει στη φιλοσοφία του Επίκουρου, που μαζί με τη θερμή συμπαράσταση της άξιας συντρόφου του, της γυναίκας του, Χαρίκλειας, τον βοηθούν να ανακάμψει.

Σταθμό στη ζωή του Βακαλιού θα αποτελέσουν τα γεγονότα του 1956. Οι κομματικές προδιαγραφές τον είχαν οδηγήσει, στην τελευταία φάση της προσφυγιάς του, στην Ουγγαρία. Οι ιδιαιτερότητες του ουγγρικού υπαρκτού σοσιαλισμού και το κλίμα στον πανεπιστημιακό χώρο, ιδίως στον τομέα της κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής έρευνας και του πολιτισμού, είχαν αποτελέσει το πιο κατάλληλο έδαφος για τη διαμόρφωση του μαρξιστή διανοητή Βακαλιού. Παρ' όλη τη σχετική αποδογματοποίηση της σκέψης του στο ακαδημαϊκό περιβάλλον της Βουδαπέστης, ο Βακαλιός δεν ήταν έτοιμος να δεχτεί την κατάρρευση του "υπαρκτού", που η εξέγερση του 1956 προμήνυε την έναρξή της.

Η εσωτερικευμένη, μέχρι του σημείου να αποτελεί την ηθική, υπαρξιακή αναγκαιότητα, απόλυτη προσήλωση στα ιδανικά ενός ιδεότυπου του σοσιαλισμού που ενσαρκώνονταν στα ανατολικά καθεστώτα, ρηγματωνόταν στη συνείδηση του Βακαλιού, όπως και πολλών άλλων κομμουνιστών στην Ανατολή και τη Δύση. Ο Βακαλιός είχε πιστέψει σε μια ιδανική εικόνα αυτού του σοσιαλισμού, που η λαϊκή αποξένωση του καθεστώτος ξαφνικά διέψευδε. Δυσκολεύεται, στην αρχή τουλάχιστον, να κατανοήσει στην πληρότητά της, τη σημασία της εξέγερσης. Αναζητεί διέξοδο και, όπως γράφει ο ίδιος, "ταυτίζεται κριτικά με τον σοσιαλισμό τού Κάνταρ" και με το εγχείρημα του Ούγγρου ηγέτη να διασώσει, με αρκετές αναθεωρητικές ιδιοτυπίες, το καθεστώς. Ο Θ.Β. χωρίς να εγκαταλείψει το επιστημονικό του έργο συμμετέχει ενεργά στα πολιτικά δρώμενα, στη χώρα της διαμονής του, συγκρούεται με τους υπέρμαχους του δογματισμού στον ακαδημαϊκό χώρο και με τα κυκλώματα της νομενκλατούρας. Αισθάνεται ωστόσο "απροσάρμοστος", όπως γράφει.

Οι έως τότε εμπειρίες του τον οδηγούν στο συμπέρασμα ότι γενικότερα υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον επιστήμονα και τον πολιτικό και ότι για τον εαυτό του το βάρος πέφτει στην πλευρά του πρώτου. Θεωρεί ότι σε αυτό οφείλονται σε ορισμένο βαθμό οι "δυσκολίες προσαρμογής" στις πρακτικές που επικρατούν στην ακαδημαϊκή κοινότητα της Βουδαπέστης. Οι ίδιες δυσκολίες θα ανακύψουν κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα με την οικογένειά του, τον Μάρτη του 1978.

"Ο ρομαντισμός μας δεν επέτρεπε να σκεφτούμε ρεαλιστικά", θα γράψει αργότερα ο Θ.Β. Αλλιώς φαντάζονταν την Ελλάδα που βρήκαν. Η κοινωνική πραγματικότητα, η κουλτούρα, η καθημερινότητα, πολύ διαφορετική από ότι την περίμεναν, τους είναι ξένη. Η οικογένεια αντιμετωπίζει και προβλήματα βιοπορισμού. Ο ίδιος ρομαντισμός χαρακτηρίζει και τις προσδοκίες του Θ.Β. για την προσφορά του στην υπόθεση της Αριστεράς στην Ελλάδα. Έχει ήδη προσχωρήσει στις δυνάμεις της ανανέωσης και είναι μέλος του ΚΚΕ Εσωτερικού. Στη συνείδησή του έχει τοποθετήσει πολύ ψηλά το κόμμα της κομμουνιστικής ανανέωσης και τα στελέχη του που έχουν αναδειχτεί στο έδαφος της ελλαδικής πραγματικότητας. Περίμενε να είναι τα στελέχη αυτά στον αντίποδα των κομματικών ηγετών της υπερορίας. Προσδοκία υπερβολική – και υποτίμηση της αργόσυρτης, σταδιακής, με διαφορετικές ταχύτητες, «ωρίμανσής» τους.

Η συμβολή του Θ.Β. στον ιδεολογικό τομέα της ανανεωτικής προσπάθειας θα μπορούσε να είναι πολύτιμη. Αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Κέντρου Μαρξιστικών Σπουδών που είχε ιδρύσει το ΚΚΕ Εσωτερικού. Έχει εκλεγεί στην ηγεσία του κόμματος την Εκτελεστική Γραμματεία του. Όμως, άθελα και ανεπίγνωστα, εμπλέκεται στη σύγκρουση των "δύο ψυχών" που από τότε εμφώλευαν στο κόμμα της ανανέωσης. Γίνεται θύμα, χωρίς να έχει ο ίδιος προσωπική ανάμειξη, της αντιπαράθεσης της δεξιάς και της αριστερής γραμμής στους κόλπους της ηγετικής ομάδας. Οδηγείται σε παραίτηση από τη θέση του διευθυντή του ΚΜΑΣ και από την Κ.Ε. του ΚΚΕ Εσωτερικού. Χωρίς να εγκαταλείψει το μετερίζι της Αριστεράς, από τότε επιδίδεται στο διδακτικό και συγγραφικό έργου του, που γίνεται ευρύτερα γνωστό.

Το βιβλίο του Θ.Β. είναι μια κατάθεση ψυχής. Μια φιλοσοφική ενδοσκόπηση ενός ανθρώπου που με αφετηρία το ελάχιστο -την παιδική εργασία στα καπνοχώραφα- επιδίωξε το μέγιστο, την κατάκτηση υψηλών στόχων που νοηματοδοτούν τη ζωή.