Μετάφραση και μη-μετάφραση

Αλέξανδρος Βέργης- Χωρίς τίτλο

(Λίγες σκέψεις για την ατυχία του να είσαι μεταφραστής)

Θα ήθελα ν’ αρχίσω μάλλον παράδοξα, υποδεικνύοντας ανάμεσα στους διάφορους τρόπους και τύπους μετάφρασης –που είναι πολλοί και καθόλου εύκολης κατάταξης– ως πρώτη κατηγορία, εκείνη που θα μπορούσε, με μια φευγαλέα ματιά, να θεωρηθεί ως η άρνηση της ίδιας της μετάφρασης. Αναφέρομαι σ’ εκείνη τη μετάφραση που δεν είναι ακριβώς μετάφραση, αλλά παρουσιάζεται ως τέτοια. Αναφέρομαι σ’ εκείνη την παραποίηση που δημιουργείται στη βάση ενός κειμένου που δεν υπάρχει, δηλαδή εκείνη τη μετάφραση που καταλήγει να είναι ένα υπολογισμένα αποδιδόμενο ψέμα, από τη στιγμή που παρουσιάζεται ως μια απλή μεταφορά, όταν είναι μια ελεύθερη και ξεδιάντροπη επινόηση. 

Στην πραγματικότητα αυτή η μη-μετάφραση, που είναι μια ψευδο-μετάφραση, μας βοηθά να καταλάβουμε αμέσως πως ο μηχανισμός της αληθινής μετάφρασης βρίσκεται πάντα στο γεγονός ότι κάποιος, εδώ, μιλά με το στόμα κάποιου άλλου, είτε αυτός είναι ανώνυμος είτε επώνυμος. Κάποιος –και αυτό είναι το σημαντικό- εκφράζεται μέσα από μεταμορφώσεις και αυτή η διαδικασία είναι μια μετάφραση. Μπροστά σ’ αυτή την εικόνα του μεταφραστή, θα αντιδράσουμε λέγοντας ότι ο μεταφραστής είναι, αντίθετα, εκείνος που ανατρέπει τελείως αυτή τη διαδικασία. Και θα παρατηρήσουμε πως, ως καθαρός γλωσσικός μεσάζων, τείνει να καταστεί διάφανο γυαλί, να εκμηδενιστεί ολοκληρωτικά στο λόγο του «άλλου». Και δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα μέσον, ένα medium. Και σ’ αυτόν μιλά ο άλλος. Και ελπίζει και θέλει να είναι, με τρόπο απόλυτο, ένας διερμηνέας, τίποτε περισσότερο από ένας διερμηνέας. Όμως, μοιραία, πέφτει πάνω στο γνωστό ιταλικό calembour: traduttore = traditore (μεταφραστής = προδότης). Και από διάφανο γυαλί καταλήγει σε παραμορφωτικό φακό ή, καλύτερα, σ’ έναν βρόμικο καθρέφτη που μας παραπέμπει σε αποκρυσταλλωμένους τύπους, σε αναξιόπιστα είδωλα του πρωτότυπου.

Κάθε μετάφραση, είτε το θέλουμε είτε όχι, «καίει» το κείμενο χωρίς ν’ αφήνει ίχνη, έτσι, είναι μάταιο ν’ αναρωτιόμαστε αν πρόκειται για αληθινή μετάφραση ή για ψευδο-μεταγραφή. Όλες οι πραγματικές μεταφράσεις είναι πλαστές μαρτυρίες, τόσο πιο αληθινές όσο πιο πλαστές, που γεννήθηκαν για να κοροϊδέψουν τη «λογοτεχνική αστυνομία».  Και μια μάσκα είναι μια μάσκα και, εξ ορισμού, δεν υπάρχει μάσκα που να είναι πιο αληθινή ή πιο ψεύτικη από μια άλλη. Η αλήθεια του πλαστού μάς αποκαλύπτει την αλήθεια της μετάφρασης. Κάθε μετάφραση είναι ένα ατελές φιλολογικό αντίγραφο απόκρυφο. Εξάλλου, όπως κάθε απόκρυφο, έτσι και κάθε μετάφραση δεν είναι άλλο από μια απλή μεταγραφή.

ΦΟΙΒΟΣ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΣ