Απ’ τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς

ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΛΥΚΕΣΑ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΝΟΣ, Γιουντίν, μια γυναίκα από τη Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Άγκυρα, σελ. 411

Η ιστορική μνήμη είναι υπόθεση των ιστορικών, πότε και μέχρι ποιού σημείου δικαιούνται οι λογοτέχνες να αφηγούνται την δική τους εκδοχή των γεγονότων; Αν το ερώτημα συζητιέται -και θα συζητιέται- φιλολογικά για πολλά ακόμη χρόνια, στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, η απάντηση μπορεί να δοθεί με ευκολία που τρομάζει. Το καταχώνιασμα της μνήμης ήταν τέτοιων διαστάσεων που το κενό το οποίο άφηναν οι ιστορικοί έσπευσαν να καλύψουν -από τα χρόνια του Γιώργου Ιωάννου- οι λογοτέχνες. Αναλόγως με την αίσθηση προσωπικής ευθύνης του καθενός απέναντι στην ιστορία. Την «αληθινή» ιστορία, την μικροϊστορία ή την αποσιωπημένη ιστορία.

Το μυθιστόρημα του Γιώργου Ρωμανού κυκλοφόρησε συμπτωματικά τις μέρες που εντασσόταν η Θεσσαλονίκη -24 Οκτωβρίου του 2012- στο Εθνικό Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων, με καθυστέρηση που δεν χρήζει καν σχολιασμού, και εβδομήντα χρόνια μετά τον αφανισμό της εβραϊκής κοινότητας.

Οπότε ο Ρωμανός μας έδωσε άλλο ένα βιβλίο για το ολοκαύτωμα; Η απάντηση δεν είναι τόσο απλή. Η Αντζέλ, μια γυναίκα από τη Θεσσαλονίκη, είναι Εβραία και αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς της, που αρχίζει πριν από τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και φτάνει ως τη δεκαετία του 1990.Η οικογένεια, πριν από τον αφανισμό της κοινότητας, διατηρεί φιλικές σχέσεις με μία άλλη, Χριστιανών.

Η υπόθεση του μυθιστορήματος τοποθετείται στην εποχή της  σύγχρονης κοινωνικοοικονομικής κρίσης, στην Κατοχή και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Οι γυναίκες  ηρωίδες και οι ψυχολογικές τους μεταπτώσεις, η συντριβή τους κάτω από τα βιβλικής διάστασης γεγονότα είναι σε πρώτο πλάνο. Μέσα στο κάδρο εξέλιξης του εφιάλτη, οι εβραίοι και χριστιανοί ήρωες αποκαλύπτονται ως καιροσκόποι,  προδότες, ή επώνυμοι δωσίλογοι.

Μέσα από τις δύο οικογένειες θα γεννηθούν δυο μεγάλοι έρωτες, ένας ιδεατός και ένας παθιασμένος. Η Λέα, θα βιώσει την κορύφωση του ξυστά στο θάνατο. Με ιδεοληπτική εμμονή θα περιπλανιέται στις γωνίες του μυαλού της, αφού έχει γευθεί τον παγωμένο αέρα του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Ο ίλιγγος του φόβου θα θρυμματίσει τη ζωή της και θα μεταγγιστεί ως απόγνωση κι απελπισία στη Λόρυ, την κόρη της ως βίωμα νοσηρό και αδιέξοδο, ποτισμένο με ψυχοφάρμακα και θα εκτονώνεται ως ασθματικός μονόλογος πάνω σε κρεβάτια ψυχαναλυτικών συνεδριών στον παρόντα χρόνο.

Σε αυτόν το χρόνο, ο συγγραφέας παρακολουθεί το εύφλεκτο υλικό που συγκεντρώνει ο σκηνοθέτης Ελιάν κι η Λόρυ, για μια ταινία μικρού μήκους που προορίζεται για το Φεστιβάλ της Δράμας, με θέμα τα δεινά των Εβραίων της Μακεδονίας, κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Οι μικρές ιστορίες των ασήμαντων ανθρώπων σε μετωπική σύγκρουση με την Μεγάλη Ιστορία.

Η Θεσσαλονίκη μιας άλλης εποχής οικεία μα και άγνωστη με τους «σκελετούς» στην ντουλάπα. Το ζαχαροπλαστείο του Φλόκα. Το Μediterrane. Το κοσμικό Όλυμπος Νάουσα στην παραλία και το Roi Georges. Τα αναψυκτήρια δίπλα στον Λευκό Πύργο. Τα «κέντρα» της εποχής, το Αστόρια και το Λουξεμβούργο. Η μόδα, οι τέχνες, η κοινωνική διαστρωμάτωση. Τα στεγανά. Οι επιτήδειοι μεσεγγυούχοι που καρπώθηκαν τις εβραϊκές περιουσίες, οι φασίστες Τριεψιλίτες, ο Πούλος και ο Δάγκουλας, τα Τάγματα Ασφαλείας και ο Μέρτενς (σημ: ο Μέρτενς, μεταπολεμικά αναγνωρίστηκε στη Θεσσαλονίκη από διασωθέντα των στρατοπέδων συγκέντρωσης και συνελήφθη σε ένα δραματικό επεισόδιο και όχι με παρέμβαση του αντιεισαγγελέα του Αρείου Πάγου. Αυτό ακολούθησε).

Ο Ρωμανός κάνοντας χρήση ντοκουμέντων και μυθοπλασίας καταγράφει κρυμμένα μυστικά της πόλης, τους θύτες που εμφανίστηκαν μετά τον Μεγάλο Πόλεμο ως πατριώτες. Η έρευνά του για το Εβραϊκό ζήτημα στη Θεσσαλονίκη συμπλέκεται με την επινοημένη αναπαράσταση για να αναδείξει τους ανθρώπους στις αληθινές, διόλου μυθιστορηματικές διαστάσεις τους.

Ο συγγραφέας μετέρχεται τριών αφηγηματικών τρόπων. Ο λογοτεχνικός μύθος, η ιστορική έρευνα με παράθεση εξωδιηγητικών στοιχείων (φωτογραφίες, έγγραφα, ντοκουμέντα αρχείων, τεκμήρια της εποχής) και τα ποιητικά –εμβόλιμα- όνειρα. Εμφανής στόχος του η ψυχολογική προσέγγιση της λογοτεχνίας, στην τομή της με την ιστορία. Η ικανότητα του Ρωμανού του δίνει την δυνατότητα και την ελευθερία να κινηθεί πέρα από τις βεβαιότητες, για αθώους κι ενόχους ,θύτες και θύματα. Ο ιστορικός και ο λογοτεχνικός ρεαλισμός, εκτυλίσσονται με κινηματογραφική σχεδόν ροή. Ο Ρωμανός δεν κρύβει την αγωνία του να φωνάξει το μέχρι πρότινος άφωνο, να ξύσει το δεδομένο κι επίσημο, να το ανατρέψει  μέσα από εικόνες με έντονα χρώματα, τον αισθησιασμό της ζωγραφικής αλλά και κοπιώδεις αναζητήσεις που αποδεικνύουν την άλλη όψη της αλήθειας, την πικρή. Για την εγκληματική αμέλεια, την-έστω- αστοχία μιας κοινωνίας να προστατεύσει τους πολίτες της από τη θηριωδία του φασισμού.

Ο Ρωμανός μοχθεί για την ιστορική έρευνα αλλά πρώτα «νοιάζεται για τις λέξεις». Προσπάθησε να ενώσει την ιστορία με την λογοτεχνία αλλά ευτυχώς η λογοτεχνία κατάπιε την διάθεσή του να πει πράγματα που δεν έχουν ειπωθεί ή εσκεμμένα έχουν αποσιωπηθεί. Έτσι αν και ηττημένες, συχνά πέρα από τα όρια της συντριβής οι γυναίκες του βιβλίου είναι οι νικήτριες στην αναμέτρησή τους με την Ιστορία καθώς αναδεικνύεται η αγωνία αναζήτησής νοήματος της ζωής μετά το Auschwitz.

Ο Απόστολος Λυκεσάς είναι συγγραφέας