Αυτονομία και πολιτική

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΕΡΤΙΚΑ

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ, Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας, μτφρ.: Μιχάλης Τσούτσιας, εκδ. στάσει εκπίπτοντες, σελ. 61

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ήταν μια φωτεινή προσωπικότητα αναγεννησιακού ανθρώπου, καθώς οι γνώσεις του διείσδυαν εις βάθος σε τομείς που η εξειδίκευση στεγανοποιεί. Φιλοσοφία, κοινωνιολογία, οικονομία, μαθηματικά, μουσική και ψυχανάλυση είναι τομείς στους οποίους παρενέβαινε όχι ως ερασιτέχνης αλλά με αξιώσεις ειδήμονα. Ο Καστοριάδης ήταν μια μορφή οικεία και συνάμα φιλική· ακόμη και σήμερα όσοι από μας είχαμε την ευτυχία να τον γνωρίσουμε και να συνεργαστούμε μαζί του αντλούμε από τη γενναιοδωρία του. Στις ατέρμονες διαμάχες και αναζητήσεις της μεταπολίτευσης, το όνομα και η σκέψη του επανερχόταν συνεχώς στο προσκήνιο, ανοίγοντας θεωρητικούς δρόμους διαφυγής από τα ορατά αδιέξοδα της μαρξιστικής-λενινιστικής αριστεράς: ο στοχασμός και οι αναφορές του μας συνέδεαν τόσο με την παράδοση μιας ελληνικής και διεθνούς ριζοσπαστικής σκέψης όσο και με τις αναζητήσεις ενός ακμαίου τότε κινήματος αμφισβήτησης.

Άπαξ και θέσει κανείς τα πρώτα ερωτήματα για τον χαρακτήρα των σοσιαλιστικών καθεστώτων, εάν δεν θέλει να εξαπατά τον εαυτό του, τα επόμενα ερωτήματα προκύπτουν αμείλικτα και φθάνουν ίσαμε τη ρίζα όλων των πραγμάτων που, καταπώς έλεγε ο Μαρξ, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Από τις παραγωγικές σχέσεις στην ΕΣΣΔ και την κριτική της πολιτικής οικονομίας, μέχρι τη Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας και την ανθρωπολογία, ο Κορνήλιος ήταν πάντα παρών. Και όχι μόνον ίσαμε εκεί· τα ερωτήματα και οι απαντήσεις του εδράζονται σ’ ένα πρόταγμα που δεν άφηνε τον κυνισμό, με την τρέχουσα σημασία του όρου, να διαβρώσει το όλο επιχείρημά του και να παραδώσει ανθρώπους έτοιμους για τη διαχείριση της μεταμοντέρνας ασημαντότητας.

Το πρόταγμα του Καστοριάδη είναι η αυτονομία. Αυτονομία είναι η έξοδος του ανθρώπου από τη νηπιακή ηλικία, όταν γίνεται ο ίδιος ενσυνείδητος δημιουργός της ζωής του, των νόμων και των θεσμών του, χωρίς την ανάγκη νομιμοποίησής τους από κάποια υπερβατική δύναμη. Μ’ άλλα λόγια, είναι η στιγμή της αυτοθέσμισης, της ρουσσωικής ταυτότητας κυβερνώντων και κυβερνωμένων, και σε τελική ανάλυση της άμεσης δημοκρατίας. Η αυτονομία υπάρχει ως δυνατότητα στο ανθρώπινο φαντασιακό, εφόσον το αντίθετο θα περιόριζε την ανθρώπινη ελευθερία. Ο Καστοριάδης, όμοια με την Άρεντ, αναφέρεται στην αρχαία Ελλάδα και στην αθηναϊκή δημοκρατία σαν μια στιγμή πραγμάτωσης της αυτοθέσμισης, και υποστηρίζει ότι αυτό επιτεύχθηκε χάρη στην ελευθερία του ανθρώπου να δημιουργεί εκ του μηδενός, δηλαδή να αποσπά από την «ύλη» τού γύρω κόσμου όσα στοιχεία συγκροτούν την ταυτότητά του· τα τελευταία, παρμένα το καθένα ξεχωριστά δεν θα μπορούσαν να δώσουν από μόνα τους το νόημα που εκείνος τους αποδίδει, κι αυτό ακριβώς είναι η δημιουργία εκ του μηδενός.

Η ανθρωπολογία του Καστοριάδη αντιτίθεται στις φυσικοδικαϊκές θεωρίες και τη θεμελίωσή τους στον ατομοκεντρισμό, επειδή, σε συμφωνία με τον Αριστοτέλη,  η φυσική κατάσταση του ανθρώπου είναι το πολιτικό. Εάν παρακολουθήσουμε τον Αριστοτέλη, μπορούμε να μιλήσουμε για προπολιτική κατάσταση του ανθρώπου, που δεν ταυτίζεται όμως με τη φυσική κατάσταση, καθόσον η φύση του ανθρώπου είναι σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό. Η κοινωνικότητα του ανθρώπου εκφράζεται πρώτα και κύρια στα συμβολικά συστήματα τα οποία καθιδρύει, δημιουργώντας νόημα από το τίποτα. Η ίδια η συγκρότηση της κοινωνίας σημαίνει ότι το ανθρώπινο φαντασιακό δομείται σε συμβολικά συστήματα, τα οποία με τη σειρά τους δημιουργούν μια τάξη απέναντι στην αταξία του ά-κοσμου.

Αυτονομία κι ετερονομία είναι αμφότερα συμβολικά συστήματα του πολιτικού. Η πολιτική όμως είναι, σύμφωνα πάντοτε με τον Καστοριάδη, μια εξαιρετική στιγμή του πολιτικού, που δημιουργήθηκε ταυτόχρονα με τον Λόγο, όταν οι άνθρωποι ανέλαβαν από μόνοι τους, ενσυνείδητα, να θεσπίσουν τον γνώμονα και τον κανόνα της ζωής τους. Αυτή είναι και η εξαιρετική στιγμή μιας κατεύθυνσης και δυνατότητας του δυτικού πολιτισμού, η οποία καταπνίγηκε από τη γραμμή της εργαλειακής ορθολογικότητας, της ωφελιμιστικής σχέσης μέσων σκοπών. Αυτή η ορθολογικότητα καθορίζει το φαντασιακό με την αποξένωσή του από τον άνθρωπο, την αποξένωση δηλαδή της θέσμισης –πολιτικής, οικονομικής και πολιτισμικής- από τη βούλησή του.

Με βάση αυτή τη θεώρηση ο Καστοριάδης ανέλυσε το φαντασιακό των συμβολικών συστημάτων του όψιμου καπιταλισμού. Συσσώρευση και κατανάλωση, εξορθολογισμός και διάλυση των παραδοσιακών κοινωνιών, ανάπτυξη κι επέκταση είναι θεμελιώδη συστατικά στοιχεία τους σε συμφωνία με τα οποία συγκροτείται και η υλική πραγματικότητα. Από αυτά δεν κατόρθωσε να διαφύγει ο μαρξισμός και τα σοσιαλιστικά συστήματα, τα οποία ο Καστοριάδης ενέταξε στην κατηγορία ενός γραφειοκρατικού καπιταλισμού. Με την ενσωμάτωση αυτών των κοινωνιών στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση δεν ξεπεράστηκαν και οι ριζικές αντινομίες που γεννώνται από όσες ανάγκες δημιουργεί ο καπιταλισμός ως συγκροτησιακά του στοιχεία. Ωστόσο η ισχύς αυτών των αναγκών πάνω στη μεγάλη μάζα παραμένει μ’ αποτέλεσμα την αποχαύνωση των απομονωμένων ατόμων και την αδυναμία να δώσουν νόημα στη ζωή πέραν από την άμεση ικανοποίηση. Η παθητικότητα γίνεται ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό των δυτικών κοινωνιών συναφές με την αδυναμία να δοθεί νόημα στη ζωή έξω από την σφαίρα της κατανάλωσης.

Η γοητεία του Καστοριάδη έγκειται σε μεγάλο βαθμό στη μαχητική στράτευσή του. Ο Κορνήλιος ποτέ δεν περιορίστηκε στην ακαδημαϊκή διδασκαλία αλλά συμμετείχε ενεργά στις διαμάχες που αναζωογονούνταν γύρω από κινήματα και ριζοσπαστικές πολιτικές. Ένα κομμάτι αυτής της πλευράς του ήταν τα ταξίδια του στη Λατινική Αμερική, που διέγειραν τότε και το ενδιαφέρον του μπάρμπα Στίνα για τα όσα διαδραματίζονταν εκεί. Καρπός αυτών των επισκέψεών του είναι οι δύο συνεντεύξεις και η διάλεξη που εμπεριέχονται στο μικρό βιβλιαράκι Η δυνατότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας. Πρόκειται για μία συνέντευξη και μία διάλεξη στην Αργεντινή, και μία συνέντευξη στο Μεξικό. Σ’ αυτές, ο Καστοριάδης εκθέτει συνοπτικά και με καθαρότητα τις επόψεις του για ένα ευρύ κοινό και δίνει το στίγμα της σκέψης του γύρω από τη θρησκεία, το εθνικό και νέους χώρους της πολιτικής, συνδυάζοντας έτσι την θεωρία με ζητήματα της συγκυρίας. «Οι σύγχρονες δημοκρατίες», λέει επιγραμματικά μ’ αφορμή την περίπτωση της Τσιάπας, «ελέγχουν αποτελεσματικά τη διαφωνία, παραδόξως όμως ανοίγουν νέα πεδία για τη συμμετοχή της κοινωνίας που έχουν υποβαθμιστεί σε ένα είδος προπολιτικού χώρου».