Λαϊκισμός και χειραφέτηση

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΕΡΤΙΚΑ

Επανέρχομαι στις καίριες επισημάνσεις του Κώστα Βούλγαρη και του Πέτρου Στανγκανέλλη την προηγούμενη Κυριακή, για την εν γένει πολεμική στην αριστερά από λόγιους επικριτές της. Κι αυτό γιατί την ίδια στιγμή που δημοσιεύονταν στην «Αυγή», στο κυριακάτικο «Βήμα» ο Α. Πανταζόπουλος διεύρυνε το πολεμικό μέτωπο στη σφαίρα των ιδεών, υποστηρίζοντας ότι ο ΣΥΡΙΖΑ έχει «επιστρατεύσει το σύνολο σχεδόν της συνθηματολογικής σκέψης του εθνικο-λαϊκιστικού ΠΑΣΟΚ». Για να στηρίξει την άποψή του, επικαλείται την αντικατάσταση συνθημάτων όπως η «αλλαγή» με κάποια άλλα όπως η «κυβέρνηση της αριστεράς» και η «ανατροπή», ή την αναφορά στην ολιγαρχία, το κατεστημένο κ.λπ. Κατ’ ουσίαν, επικαλείται δομικές αναλογίες στον τρόπο σκέψης και στον εννοιολογικό εξοπλισμό, πράγμα αυτονόητο εφόσον κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να ‘ναι αλλιώς όταν αναφερόμαστε στον ανθρώπινο παράγοντα.

Δυστυχώς ή ευτυχώς, η εννοιολογική δομή της σκέψης στηρίζεται σε ανάλογες, πανανθρώπινες εννοιολογικές δομές, οι οποίες κάθε φορά, μέσα στην εκάστοτε ιστορική συγκυρία, φορτίζονται με διαφορετικά περιεχόμενα. Να κατηγορούμε κάποιον επειδή χρησιμοποιεί τον νόμο της ταυτότητας στη λογική δεν έχει κανένα νόημα, εκτός κι αν πλέον έχουμε ξεπεράσει κάθε λογική. Είναι προφανές πως όποτε αναφερόμαστε μέσα στην παρούσα συγκυρία σε ολιγαρχία ή κατεστημένο, παρά τις όποιες δομικές αναλογίες και τις αφαιρέσεις για να προσδιορίσουμε τις έννοιες, οι ολιγαρχίες ασφαλώς δεν είναι εκείνες της μεταπολίτευσης ή των πρώτων χρόνων του ΠΑΣΟΚ. Ωστόσο, παρά την ανανέωσή τους και την όποια κυκλοφορία των ελίτ στη διάρκεια της μεταπολίτευσης, δεν παύουν να είναι ολιγαρχίες που ακολούθησαν μια πάγια πολιτική, η οποία σήμερα τίθεται υπό αμφισβήτηση από μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού. Και σίγουρα αυτό τρομάζει.

Το νόστιμο σ’ αυτή τη διαμάχη είναι η επίκληση και ο ενθουσιασμός για στοχαστές όπως ο Στέλιος Ράμφος, που είναι η χαρακτηριστική περίπτωση ενός και του αυτού προσώπου το οποίο στις μεταμορφώσεις του όχι μόνον διατηρεί την ίδια εννοιολογική δομή (πώς θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά;) αλλά απλώς αλλάζει τα πρόσημα και το θετικό μετατρέπεται σε αρνητικό. Ο διαπρύσιος κήρυκας του κοινοτισμού έχει τώρα μεταμορφωθεί σε υπέρμαχο του ατομικισμού και επικριτή της ελληνικής κλειστότητας. Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής περίπτωσης, μας λέει, είναι ότι οι Έλληνες ζουν μέσα στον κλειστό χώρο τους, είναι μ’ άλλα λόγια ένας ανιστορικός λαός, καταδικασμένος εφόσον δεν ανοίγεται στην παγκοσμιότητα.

Η κοσμοπολιτική αυτή νότα γίνεται ωμός επαρχιωτισμός όταν δεν λέγεται ότι ο περιορισμός στον χώρο της εμπειρίας είναι το κοινό γνώρισμα του συνόλου των μαζικών κοινωνιών στον πλανήτη, και μάλιστα των δυτικών μαζικών κοινωνιών που αποβλέπουν στην αυτοπραγμάτωση των ατόμων. Αυτή η ιδεολογία της αυτοπραγμάτωσης δέσποσε σ’ όλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης, προσδιόρισε την πολιτική των κυρίαρχων ελίτ και εκφράστηκε στις λαϊκιστικές ιδεοληψίες ενός ανύπαρκτου κοινοτισμού.

Οι ίδιες ακριβώς ελίτ συνωστίζονται πίσω από την καταγγελία αυτής της ιδεολογίας για να διασωθούν, χωρίς να αναγνωρίζουν ότι το υπόδειγμα αυτό διαμορφώθηκε με την αποδόμηση του συνόλου της παραγωγικής δομής στο όνομα της άυλης οικονομίας, κάτι που δεν συμβαίνει κατ’ ανάγκη στις μαζικές κοινωνίες. Γι’ αυτό, όσο δικαιολογημένη ήταν η κριτική του λαϊκισμού, υπό την έννοια της αναδιανομής που συρρίκνωσε τις προσδοκίες στην κατανάλωση χωρίς αναφορά στην παραγωγή, άλλο τόσο αδικαιολόγητη είναι η συνταύτιση του λαϊκισμού με όσους δεν ευνοήθηκαν από αυτήν την πολιτική ή είναι τα πρώτα θύματά της.

Τη στιγμή που μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού χειραφετείται από τον δικομματισμό και αναζητά έναν άλλο ορίζοντα προσδοκιών από τον κυρίαρχο, τη στιγμή δηλαδή που αποσπάται από τον χώρο της εμπειρίας και δοκιμάζει να ξανασχεδιάσει το μέλλον, είναι το λιγότερο αδόκιμο να συζητάμε για έναν ανιστορικό λαό. Ότι κάποιοι θα την πληρώσουν, και αυτοί είναι οι πιο αδύναμοι, είναι βέβαια κάτι που βγαίνει αβίαστα ως συμπέρασμα απ’ όσους δεν είναι διατεθειμένοι να δεχτούν τους κανόνες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, που δίνει τη δυνατότητα σε μια μειοψηφία να γίνει πλειοψηφία.

Αυτό το τελευταίο σημαίνει και η επιστροφή στο πολιτικό, δηλαδή τη σύλληψη της κοινωνικής ολότητας με βάση διαφορετικά προτάγματα για την τάξη και τη συνοχή της. Κι ασφαλώς στη συνάφεια μιας μαζικής κοινωνίας αυτό δεν επιτυγχάνεται με κάποια διηνεκή διαβούλευση αλλά με δημοψηφισματικά διλήμματα, τα οποία συμπυκνώνουν αυτές τις διαφορετικές συλλήψεις του κοινωνικού όλου.

Εάν κάτι είναι καινοφανές στην εκλογική δύναμη του ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι ο λαϊκισμός που χαρακτήρισε την πολιτική του Ανδρέα Παπανδρέου και διείσδυσε στο σύνολο των λαϊκών στρωμάτων, αλλά ακριβώς το αντίθετο: η χειραφέτηση και ριζοσπαστικοποίηση λαϊκών στρωμάτων, τα οποία ωθούν τον ΣΥΡΙΖΑ σε μια προοπτική αριστερής διακυβέρνησης. Ακούγεται παράδοξο, αλλά εδώ έχουμε να κάνουμε σε μεγάλο βαθμό με τη διείσδυση στον ΣΥΡΙΖΑ λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων που ίσαμε χθες ήσαν απροσπέλαστα γι’ αυτόν τον χώρο της αριστεράς, και απ’ αυτόν προσδοκούν ένα διαφορετικό πρόταγμα. Αυτό ασφαλώς δεν ήταν μια σκέτη ενδεχομενικότητα.

Μια νέα γενιά στελεχών της αριστεράς που αναδείχτηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες βρέθηκε στον ηγετικό πυρήνα του ΣΥΡΙΖΑ, ως αποτέλεσμα ριζικών ανακατατάξεων στο εσωτερικό αυτού του χώρου της αριστεράς. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της γενιάς φαίνεται να είναι, όπως ο Σ. Μπουρνάζος επισήμανε στα «Ενθέματα», το ξεπέρασμα της διαχείρισης της ήττας, του συνδρόμου που καθόριζε την  αριστερά από τον εμφύλιο κι εδώθε.

Οι ιστορικές δυνατότητες δεν παρουσιάζονται κάθε μέρα, ούτε κατά πως θέλουμε και μας βολεύει. Οι ιδέες δεν υλοποιούνται στο κενό, και όσοι λαχταρούν την καθαρότητά τους χρειάζεται να παραμένουν στον ανέφελο ουρανό τους. Η επιστροφή στο σπήλαιο των ανθρώπινων πραγμάτων, για να θυμηθούμε την πλατωνική παραβολή, σημαίνει τακτικές και ελιγμούς, προσαρμογές και ρήξεις γύρω από μια στρατηγική, από έναν μπούσουλα που δεν μας κάνει να ξεχάσουμε σε ποιον πλανήτη, σε ποια χώρα και σε ποιους καιρούς ζούμε και τι σημαίνει να είμαστε αριστεροί.

Ο Γιώργος Μερτίκας είναι δοκιμιογράφος και μεταφραστής