Συμβάσεις και αντισυμβάσεις

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

ΈΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ, Να νιώθεις μπλε, να ντύνεσαι κόκκινα, Εκδόσεις Πατάκη, σελίδες 129

Πρόκειται για μια συλλογή επτά διηγημάτων, κατά κύριο λόγο σύντομων, που κινούνται γύρω από μερικές επίμονα επιτονιζόμενες θεματικές, από ένα σύνολο συμβόλων, και από μία γενική -αλλά πολύ αναγνωρίσιμη- και διάχυτη ατμόσφαιρα. Θεωρώ πως μια παρουσιάση των επιμέρους τμημάτων που συναρθρώνουν το βιβλίο, δηλαδή των διηγημάτων, είναι ο καταλληλότερος τρόπος για να αναδειχθούν τα γενικά χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν. Ωστόσο, δε θα προτιμηθεί μια γραμμική παρουσίαση, παρά μια διαπραγμάτευση των ζητημάτων που θέτει το έργο, με καταφυγή στο εκάστοτε διήγημα.

Είναι σαφές, κατά την άποψή μου, πως ο τίτλος του βιβλίου αντιπροσωπεύει και το όλο σχήμα υπό το οποίο εντάσσει η συγγραφέας τις ιδέες της: διακρίνουμε μια αγωνιώδη διάσταση ανάμεσα στο «μπλε» και στο «κόκκινο», ανάμεσα στην εξωτερική, επιβεβλημένη άνωθεν πραγματικότητα, και στην προσωπική πραγματικότητα των ηρώων, που χαρακτηρίζεται από απόλυτη εναντίωση στα εξωτερικά σχήματα. Το δεύτερο -ομώνυμο- διήγημα του βιβλίου, από το οποίο προέρχεται και η φράση, αποδίδει πιο άμεσα από όλα τη διάσταση αυτή, ουσιαστικά αποτελώντας το «μανιφέστο» αυτού που η συγγραφέας επιδιώκει να κοινωνήσει. Ας σημειωθεί εδώ πως, κατά τη γνώμη του γράφοντος, το συγκεκριμένο διήγημα τελειώνει με την ομορφότερη ίσως εικόνα του βιβλίου. Το θέμα της «εικόνας» μας εισάγει και στο επόμενο ζήτημα, αυτό της αφηγηματικής δομής: το βιβλίο περιλαμβάνει διηγήματα χωρίς τυπικές κορυφώσεις ή ανατροπές∙ πρόκειται περισσότερο για αποτύπωση στιγμών, ψυχολογικών καταστάσεων ή φαινομενικά ανούσιων γεγονότων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα  «3 Οκτωβρίου 2004» και «Στο φωτεινό δωμάτιο», ενώ μόνη εξαίρεση το μεγαλύτερο σε έκταση δίηγημα «Κυριακή θεού στο Άμστερνταμ». Οι «φωτογραφίες» που παρουσιάζει η Σωτηροπούλου βρίθουν λεπτομερειών και λεπτών εσωτερικών μεταβολών, σε μια πληθώρα νημάτων που ενώνουν υποδόρια καταστάσεις και συναισθήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το εξαιρετικό «3 Οκτωβρίου 2004», όπου μια σφήκα θα πυροδοτήσει υπαρξιακού επιπέδου φόβους και ανησυχίες της «αντισυμβατικής» ηρωίδας. Αυτό ακριβώς το «αντισυμβατικό» είναι όμως που εγείρει και ερωτήματα, αναδεικνύοντας, κατά τη γνώμη μου, ένα μελανό σημείο του βιβλίου: η συγγραφέας φαίνεται να τονίζει αδιαλείπτως την «αντισυμβατικότητα» των ηρώων της, σε βαθμό σχεδόν αυτοεπιβεβαιωτικό, όπως, για παράδειγμα, στο εναρκτήριο δίηγημα «Μάτια μέσα στη νύχτα», όπου η έφηβη  Μιράντα περνάει διαδοχικά από όλα τα κλισέ της εναντίωσης στο γονεϊκό κατεστημένο. Ωστόσο, η επικίνδυνη αυτή ισορροπία, ανάμεσα στο προβλέψιμο και το αναπάντεχο, ανάμεσα στο ευρηματικό και στο «αντανακλαστικά» επαναστατικό -άρα και πιο εύληπτο ενδεχομένως-, δεν καταστρέφει σε καμία περίπτωση το τελικό αποτέλεσμα. Σε πολλά σημεία, αντίθετα, η ατμόσφαιρα που δημιουργείται από τα «fragmenta» των λεπτομερειών που αναδεικνύει διαδοχικά η συγγραφέας είναι αριστοτεχνική, όπως στο «Λοιπόν, σας αρέσει η λογοτεχνία;» ή στο «Ακόμα και στον παράδεισο κάποιος μπλοφάρει», το κορυφαίο ίσως διήγημα του βιβλίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένα χαρακτηριστικό της γραφής της συγγραφέως, που συντελεί στην ατμόσφαιρα αυτή, είναι η χρήση  συμβολικών συστημάτων σε διαδιηγηματικό επίπεδο: τα ασιατικά χαρακτηριστικά δευτερευόντων χαρακτήρων σε δύο διαδοχικά διηγήματα («Μάτια μέσα στη νύχτα» και ομώνυμο), και ο κεντρικός ρόλος των εντομοειδών ως συμβόλων («3 Οκτωβρίου 2004» και «Κυριακή θεού στο Άμστερνταμ») συντείνουν σε μια τελετουργική, σχεδόν μεταφυσική αύρα, που συμπληρώνει εξαιρετικά την εστίαση στις λεπτομέρειες.

Ο «φακός» από τον οποίο οι ήρωες του βιβλίου εξετάζονται είναι κατά βάση η γυναικεία φύση, με μόνη εξαίρεση το «Ακόμα και στον παράδεισο κάποιος μπλοφάρει», στο οποίο όμως, και πάλι, αναδύεται έντονα η γυναικεία παρουσία. Οι γυναίκες του βιβλίου κινούνται στο χώρο της συγγραφέως ή σε συγγενείς αυτού: δύο από τις ηρωίδες ειναι συγγραφείς -η μία μάλιστα έχει υποστεί «συγγραφικό μπλοκάρισμα»- ενώ οι περισσότερες βρίσκονται γύρω στην ηλικία της (γεννηθείσα το 1953). Ενώ γενικά το αφηγηματικό αυτό μοντέλο είναι αποτελεσματικό, όπως στους αγωνιώδεις εσωτερικούς μονολόγους της Λίλας στο «3 Οκτωβρίου 2004» ή στους αντίστοιχους της Τάνιας στο «Στο φωτεινό δωμάτιο», σε άλλες περιπτώσεις φαίνεται κάπως κουραστικό, όπως στην έκδηλη εξιδανίκευση της γενιάς της συγγραφέως, στο «Κυριακή θεού στο Άμστερνταμ», ή στην σχεδόν ψυχαναλυτική αφήγηση του ομώνυμου διηγήματος.

Συνολικά, το βιβλίο της Σωτηροπούλου αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον ανάγνωσμα στο επίπεδο της διηγηματογραφίας. Οι όποιες αδυναμίες του, όπως η περιστασιακή επιτήδευση και η προσέγγιση στο τετριμμένο, δεν συσκοτίζουν το όλο αποτέλεσμα, καθώς ο εξαιρετικός ρυθμός, η δημιουργία ενός νοητού μωσαϊκού λεπτομερειών και οι υπαρξιακές πινελιές δημιουργούν ένα καλοφτιαγμένο σύνολο, κάνοντας και χρήση ορισμένων πολύ πρωτότυπων ιδεών.    

Ο Χρήστος Τριανταφύλλου είναι πεζογράφος