Στην Αίγυπτο του Μεσοπολέμου

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΟΚΟΡΗ

ΜΑΝΩΛΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΥΛΗΣ, «Καιρός να συγχρονισθώμεν». Η Αίγυπτος και η αιγυπτιώτικη διανόηση (1919-1939), Αθήνα, Gutenberg – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου, σελ. 612

Βασικό θέμα της μελέτης του Μανώλη Μαραγκούλη είναι η σύνθετη πολιτισμική ώσμωση αιγυπτιακού και ελληνικού (αιγυπτιώτικου) στοιχείου στην Αίγυπτο του Μεσοπολέμου. Η ματιά του συγγραφέα δεν είναι φολκλορική και δεν βαρύνεται από εθνοτικές και πολιτισμικές προκαταλήψεις: έχοντας γόνιμα αφομοιώσει τις κεφαλαιώδεις –πλέον – απόψεις του Έντουαρντ Σαΐντ περί οριενταλισμού (βλ. Οριενταλισμός, μτφρ. Φ. Τερζάκης, Νεφέλη, 1996), δεν προσκολλάται στην παραμορφωτική τής πραγματικότητας εικόνα που κατασκεύασε η Δύση για να ερμηνεύσει την Ανατολή, αλλά προσεγγίζει απροκατάληπτα το περίπλοκο διανοητικό πεδίο της μεσοπολεμικής Αιγύπτου και αναδεικνύει τη συνθετότητα και τη δυναμική του.

Η ιδεολογική και πολιτική κινητικότητα της εποχής του Μεσοπολέμου διερευνάται με πεδίο εφαρμογής την Αίγυπτο: πολύμορφη πολιτιστικά περιοχή, με συνύπαρξη λαών, γλωσσών, θρησκειών, αντικρουόμενων συχνά ηθών, συμπεριφορών και αξιακών κωδίκων ως προς την παράδοση αλλά και ως προς την καθημερινότητα. Η Αίγυπτος διήνυσε μία μακρά, επώδυνη και περίπλοκη πορεία και στο χρονικό πλαίσιο του εικοστού αιώνα, εντάχτηκε συνειδητά και πιο οργανικά στη δυναμική του αραβικού κόσμου, ενίοτε και ως ηγέτιδα δύναμη, τουλάχιστον όσον αφορά την πολιτιστική παρουσία και έκφραση. Επόμενο ήταν να δώσει και να λάβει πολιτιστικό υλικό, ενώ γνώρισε βίαιες κατακτήσεις, αλλά και εξεγέρσεις που πυροδοτήθηκαν από το εντόπιο αιγυπτιακό στοιχείο, στις οποίες ανορθώθηκαν σε στενή σύνδεση η εθνοτική ταυτότητα και η κοινωνική διαπάλη και αναζήτηση.

Η ελληνική παροικία, κάπως πιο γενικά, και η αιγυπτιώτικη ελληνική διανόηση, ειδικότερα, συνετέλεσαν στη συλλειτουργία  της ελληνικής δημιουργίας και παράδοσης με τον αιγυπτιακό πολιτισμό σε επίπεδο καθημερινής πρακτικής, διαμορφώνοντας το ύφος και το ήθος τόσο της ζωής όσο και της καλλιτεχνικής έκφρασης. Η ενδελεχής έρευνα του Μανώλη Μαραγκούλη εισφέρει άφθονα, στέρεα και πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία. Φωτίζει την πνευματική και λογοτεχνική πτυχή του αιγυπτιώτη ελληνισμού και διευρύνει τον ορίζοντα της γνώσης μας, πέρα από τις δύο κεντρικές και επαξίως, βέβαια, δεσπόζουσες μορφές του, τον Κ. Π. Καβάφη και τον Στρατή Τσίρκα. Σημαντικές αναδεικνύονται, μεταξύ άλλων, οι πνευματικές και ιδεολογικές συνεισφορές του Ευγένιου Μιχαηλίδη, που σκιαγράφησε το ρόλο που επιτέλεσε ο αιγυπτιώτης ελληνισμός στη μετεξέλιξη (στον «εξευρωπαϊσμό», σύμφωνα με ορισμένους μελετητές) της αιγυπτιακής κοινωνίας, του Αθανασίου Πολίτη, που με το έργο του Ο ελληνισμός και η νεότερη Αίγυπτος χαρτογραφεί τις σχέσεις της ελληνικής παροικίας με την αιγυπτιακή κοινωνία, και του Κώστα Τσαγκαράδα, ο οποίος με την αφηγηματική πεζογραφία του δεν καταθέτει έργο μείζονος λογοτεχνικής αξίας, κατορθώνει όμως με επάρκεια να αποδώσει ανθρώπινες σχέσεις, ιστορικές στιγμές και διαπολιτισμικές συνθήκες.

Η μελέτη του Μαραγκούλη εξετάζει και φωτίζει ποικίλων προελεύσεων κείμενα (λογοτεχνικά, δημοσιογραφικά, ιστοριογραφικά κ.ά.) που παρήχθησαν από την αιγυπτιώτικη διανόηση, διερευνώντας νηφάλια τις θέσεις και τις αντιθέσεις τους, καθώς και τον «διάλογό» τους τόσο με την αποικιοκρατική βρετανική ιδεολογία όσο και με αντι-αποικιακές τοποθετήσεις Αιγύπτιων διανοουμένων. Ιχνηλατεί, επίσης, τις προσπάθειες για ανασκευή συλλογικών και εθνικών ταυτοτήτων, που ανιχνεύονται ιδίως κατά τη δεκαετία του 1930 με τη συμβολή και της μαρξιστικής διανόησης. Πρόκειται για έργο επιστημονικά άρτιο και αναγνωστικά ενδιαφέρον, που συμβάλλει στην πληρέστερη γνωριμία μας με τις ιδεολογικές, καλλιτεχνικές και πολιτικές διεργασίες της εποχής του Μεσοπόλεμου, οι οποίες – στο βαθμό που τους αναλογεί – συνετέλεσαν και στη διαμόρφωση του πολύμορφου μεταπολεμικού πεδίου.

Ο Δημήτρης Κόκορης είναι φιλόλογος και κριτικός, διδάσκων του Α.Π.Θ.