Πάθη και αγωνίες της επαναπροσέγγισης

ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΜΥΡΛΗ, Η Διάψευση, εκδόσεις Κέδρος, σελ. 223

Τα βιβλία της Αγγελικής Σμυρλή τα γνωρίζω εδώ και αρκετά χρόνια. Μάλιστα, το αμέσως προηγούμενο, πολυσέλιδο μυθιστόρημά της, Γαλατείας και Πυγμαλίωνος (1997), που δεν πέρασε απαρατήρητο στα ελλαδικά γράμματα,  θεώρησα πως είναι ένα από τα ευδιάκριτα και πιο αξιομνημόνευτα έργα στην εκτενή χαρτογράφηση της κυπριακής πεζογραφίας, την ενταγμένη στην κριτική μου μονογραφία Όψεις της κυπριακής πεζογραφίας, 1900-2000 (2010). Αλλά το ενδιαφέρον της να συμπλέκει με τη μυθοπλασία, τεκμήρια, γεγονότα και θέσεις που σχετίζονται με την ιστορία της Κύπρου είναι εμφανές, ακόμα και στο πρώτο της βιβλίο, Τον καιρό του αγώνα (1983), όπου είναι συγκεντρωμένες προσωπικές μαρτυρίες απλών ανθρώπων της περιόδου ‘53-‘56, από την ιδιαίτερη πατρίδα της, την Πάφο.

Η Διάψευση κατά κάποιο τρόπο συνεχίζει αλλά και ταυτόχρονα αντιστρέφει, αλλάζοντας οπτική γωνία και πεδίο, τη «λογική» βάσει της οποίας η λογοτεχνία αποτύπωνε την κυπριακή ιστορία στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Αλλαγή της λογικής που γίνεται βεβαίως έμμεσα, μέσα από τις σκέψεις, τους εσωτερικούς μονολόγους και τις συζητήσεις των προσώπων της συγγραφέως. Τη φορά αυτή, το λόγο δεν έχει η ελληνοκυπριακή πλευρά αλλά η τουρκοκυπριακή, με άλλα λόγια ο "απέναντι άλλος" ή ο "διπλανός άλλος"αν θέλουμε να κυριολεκτήσουμε. Και τούτο διότι το αίτημα της νέας συνύπαρξης των δυο εθνοτήτων έχει ξανατεθεί κάτω από την πίεση των εξελίξεων στους κόλπους των δυο κοινοτήτων, αλλά και των ώριμων σκέψεων που επικράτησαν ακόμα και μεταξύ των παλαιών πρωταγωνιστών της ρήξης.

Η τολμηρή αυτή θέση του μυθιστορήματος εισάγεται με την ανάθεση του κεντρικού ρόλου εξιστόρησης των κυπριακών παθών στον 70άχρονο γιατρό Ορχάν, ο οποίος ετοιμάζεται να πάρει μέρος στην ετεροχρονισμένη κηδεία του παιδικού φίλου του Οδυσσέα, νεκρού με την τουρκική εισβολή του 74 και επί χρόνια αγνοουμένου. Πρόκειται για μια γενναία αλλαγή που ερευνά τόσο το πολιτικό όσο και το καθαυτό ηθικό πεδίο της κυπριακής κοινωνίας, βορρά και νότου, και, πιστεύω, ότι  έχει πολλαπλό ενδιαφέρον. Πρώτα πρώτα, απομυθοποιεί εκ των "εσω", από τη μεριά δηλαδή μιας ελληνοκύπριας συγγραφέως, έστω και στον χώρο της λογοτεχνικής αναπαράστασης , πολλές έμμονες ιδέες και στερεότυπα για τον τρόπο σκέψης, τη διάπλαση των συνειδήσεων, την κοινωνική ηθική αλλά και την σύγκρουση της κοινωνικής με την προσωπική ηθική των τουρκοκυπρίων. Στηλιτεύοντας την πατρωνεία της Τουρκίας ως το μέγιστο εμπόδιο για τη χάραξη των αναγκαίων νέων γραμμών. Χωρίς να "διδάσκει" και να νουθετεί, χωρίς να προσπαθεί να επιβάλλει ή να θίξει άστοχα πολιτικές απόψεις, αλλά και χωρίς να επιχειρεί να στηριχθεί στις αφελείς νεόκοπες θεωρίες των «μετα-ιστορικών» για την επαναπροσέγγιση των δυο κοινοτήτων. Η Σμυρλή κατορθώνει, με πειστικό τρόπο,αβίαστα, μέσα από  τις μνημονικές αναδρομές του γιατρού Ορχάν και τις εσωτερικές του ψυχικές συγκρούσεις, να δημιουργήσει ένα, καθόλα ικανό να πραγματοποιηθεί, «κοινό τόπο» συνάντησης ελληνοκύπριων και τουρκοκύπριων. `Εναν επινοημένο τόπο ο οποίος εντούτοις αποτελεί μια προβολή της διεργασίας των συνειδήσεων στις δυο όμορες εθνοτικές πλευρές. Μάλιστα, με τις μνημονικές ή πραγματολογικές της αναδρομές πηγαίνει τα πρόσωπα αρκετά πίσω, ώστε να αναζητήσει και να βρει μερικά από τα δεδομένα που προσδιόρισαν τη σύγχρονη ιστορία της νήσου, προκαλώντας αναφλέξεις στους τοπικούς εθνισμούς. Λ.χ., πώς έγινε η  εξέλιξη των γενεών και των συνειδήσεών τους στις δυο κοινότητες, από τα τέλη της δεκαετίας του 40 και έπειτα. Πώς η συνεχής επιδείνωση των σχέσεών τους και η κλιμάκωση της φυλετικής αντιπαλότητας. Πώς στερεώθηκε η ψευδής συνείδηση της εθνικιστικής υπεροχής, ενισχυμένη από την πολιτική και τους πολιτικούς. Πώς, η αντιστροφή και η επικράτηση της διάθεσης για σύγκλιση των αντιθέτων, ιδίως ανάμεσα στις καινούργιες γενιές των δυο πλευρών.

Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα αξιανάγνωστο, καλά μελετημένο από τεχνικής απόψεως, κινητικό και ρέον, καθώς δεν δημιουργεί χάσματα και ανακολουθίες παρά τις συνεχείς μνημονικές αναδρομές σε προηγούμενες εποχές. Με καλά ενσωματωμένους τους διαλόγους και τις πλάγιες περιγραφές. Επιπλέον, ένα στοχαστικό μυθιστόρημα θέσεων που όμως δεν δογματίζουν.

Ο Αλέξης Ζήρας είναι κριτικός λογοτεχνίας