Η «αριθμοποίηση» της καθημερινότητας

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ

Τι ακριβώς μπορεί να σημαίνει στις μέρες μας η απόλυτη κυριαρχία των αριθμών; Και κάτω από ποιο θεωρητικό πρίσμα μπορεί να διατυπωθεί ένας κριτικός λόγος ως προς την αριθμοποίηση της καθημερινότητας;

Κατ’ αρχήν κάποιες διαπιστώσεις: Η υγεία και το ανθρώπινο σώμα συγκροτείται μέσα από αριθμούς, η ερευνητική δραστηριότητα αξιολογείται με αριθμούς, η απόδοση στη δουλειά μετριέται με αριθμούς, η οικονομία εκφράζεται με αριθμούς, τα προϊόντα στο σούπερ μάρκετ μετατρέπονται σε αριθμούς των codebars, για τη δημόσια διοίκηση η ύπαρξή μας ως πολίτες πιστοποιείται από το ΑΦΜ, ο αριθμός της πιστωτικής κάρτας και ο κωδικός για τα ΑΤΜ επαναπροσδιορίζει την έννοια της φτώχειας, τα κόμματα κάνουν πολιτική ολοένα και πιο πολύ μέσα από τους αριθμούς των δημοσκοπήσεων, και οι στατιστικές υπηρεσίες θεωρούνται ως ο βασικός θεσμός για οτιδήποτε έχει σχέση με τον δημόσιο βίο.

Από πολύ παλιά, αλλά σίγουρα μετά τον 17^ο αιώνα, οι αριθμοί αποτέλεσαν το βασικό κριτήριο της αντικειμενικότητας: κάτι ήταν αντικειμενικό στο βαθμό που μπορούσε να εκφραστεί με αριθμούς και κάτι που μπορούσε να εκφραστεί με αριθμούς αποτελούσε την προϋπόθεση για να θεωρηθεί αντικειμενικό. Μάλιστα η εξέλιξη πολλών επιστημονικών κλάδων τους τελευταίους δύο αιώνες (συμ)πορεύθηκε με αυτήν την μεθοδολογική αρχή.

 Όμως, η αχαλίνωτη αριθμοποίηση της καθημερινότητας των τελευταίων χρόνων ανέδειξε ορισμένες νέες πτυχές του Διαφωτιστικού οράματος:

1. Οι αριθμοί, από έκφραση μιας ποσότητας μετατράπηκαν βαθμιαία σε σύμβολα καταγραφής, υπακούοντας όχι μόνο στις αρχές του μάνατζμεντ αλλά και στις επιταγές των τεχνολογιών παρακολούθησης. Η συγκλονιστική εξέλιξη αυτών των τεχνολογιών υπαγορεύθηκε, αρχικά, από λόγους παρακολούθησης των πολιτικά ανεπιθύμητων, αλλά στη συνέχεια εδραιώθηκε και στην καταγραφή των καταναλωτικών συνηθειών. Έτσι οι αριθμοί αποστασιοποιήθηκαν από την ιστορική αλλά και την κοινωνική τους καταβολή, που είναι η μέτρηση των ποσοτήτων, και μετατράπηκαν σε σύμβολα επιτήρησης. Αυτό που είχε αρχίσει παλιά, με τους φυλακισμένους και αιχμαλώτους, έχει γενικευτεί για όλους τους πολίτες.
2. Η αριθμοποίηση της καθημερινότητας δημιουργεί νέες δομές εξουσίας, αφού αποκτούν μία περαιτέρω νομιμοποίηση όσοι μπορούν να χειριστούν τους αριθμούς. Οι περί των αριθμών επαΐοντες ολοένα και περισσότερο γίνονται οι απαραίτητοι μεσολαβητές ανάμεσα στους πολίτες και τους απροσπέλαστους για τους πολίτες κόσμους που εκφράζουν οι αριθμοί. 
3. Οι αριθμοί που εκφράζουν ποσότητες ουσιαστικά οδηγούν στην αλλοίωση και στη συνέχεια ακύρωση του όποιου πληροφοριακού περιεχομένου τους. Χάνουν το νόημά τους ακόμη και για αυτά ως προς τα οποία υποτίθεται έλκουν την ιστορική τους καταβολή. Η τρέχουσα καθημερινότητα της οικονομικής κρίσης μας παρέχει δύο ενδιαφέροντα παραδείγματα. Οι πολίτες καλούνται να σκέφτονται με μονάδα το δισεκατομμύριο. Το μέγεθος αυτό είναι τόσο τεράστιο, τόσο απομακρυσμένο από την καθημερινότητα των πολιτών, ώστε είναι παντελώς αδύνατον να το νοηματοδοτήσουν. Αποστασιοποιημένο από το νόημα του, γίνεται μια απλή αναφορά. Το ίδιο είχαμε και μετά τον όλεθρο με τις μονάδες παραγωγής πυρηνικής ενέργειας στη Φουκουσίμα: μας πληροφορούσαν ότι η επιβάρυνση του άμεσου περιβάλλοντος ήταν πάνω από 100.000 φορές της επιτρεπόμενης ραδιενέργειας. Ο αριθμός αυτός είναι τόσο συγκλονιστικά μεγάλος, και η καταστροφή που συνεπάγεται τόσο πολύ εκτός κλίμακας, που είναι αδύνατον να κατανοήσει ένας πολίτης για το τι ακριβώς μιλάμε. Και τα δύο, όμως -χρέη σε δις και Φουκουσίμα-, καταφέρνουν να επιβάλλουν στους πολίτες αριθμούς πέραν της όποιας δυνατότητας κατανόησης, αφαιρώντας με αυτόν τον τρόπο το περιεχόμενό τους και καθιστώντας τους αριθμούς σύμβολα του πολύ μεγάλου, του γιγαντιαίου.
4. Η αριθμοποίηση της καθημερινότητας δεν θα πρέπει να συγχέεται με την μαθηματικοποίηση της. Προφανώς και συνδέονται τα δύο, αλλά η τόσο γενικευμένη χρήση πολύπλοκων μαθηματικών μοντέλων, από τα οποία προκύπτει εν μέρει η κυριαρχία των  αριθμών, δεν εξηγεί το φαινόμενο. Τα μαθηματικά μοντέλα κατασκευάζουν νέες οντότητες, και έπονται οι αριθμοί ως σύμβολα για την νομιμοποίηση αυτών των νέων οντοτήτων (τέτοιες οντότητες είναι τα τραπεζικά προϊόντα, οι «επεξεργασμένοι» στατιστικοί πίνακες, οι γραφικές παραστάσεις, κτλ). Έτσι οι αριθμοί έχουν αποκτήσει μια σχετική αυτονομία από τα μαθηματικά και έχουν μια δική τους δυναμική. Και ενώ η στρατηγική για την ολοένα και εντονότερη παρουσία των μαθηματικών μοντέλων σε διάφορες πειθαρχίες είναι κάτι πάρα πολύ μακριά από τις εμπειρίες των πολιτών, οι αριθμοί δίνουν την αίσθηση της οικειότητας, του κατανοητού και του άμεσου. Έτσι, η αριθμοποίηση της καθημερινότητας αποτελεί και τον επιτυχέστερο τρόπο απόκρυψης της μαθηματικοποίησης της.
5. Η ολοένα και μεγαλύτερη δυνατότητα για ακριβείς μετρήσεις, και η ταύτιση της ακρίβειας με την εγκυρότητα, οδηγεί στην παραπέρα νομιμοποίηση της κουλτούρας των αριθμών. Η ακρίβεια πολιτισμικά είναι σχεδόν απολύτως ταυτισμένη με αριθμούς. Η ακρίβεια, όμως, είναι ένα από τα συνεπαγόμενα της επιστήμης και μάλιστα της επιστήμης με τις πολιτισμικές και ηθικές αξίες που της απέδωσε ο Διαφωτισμός. Η δυνατότητα για ολοένα και μεγαλύτερη ακρίβεια, λοιπόν, στο πλαίσιο όλων αυτών των αξιών, προσδίδει μια επιπλέον νομιμοποίηση στην αριθμοποίηση της καθημερινότητας.

Ορισμένα από τα θέματα που θίγονται εδώ, έχουν, προφανώς, σοβαρές φιλοσοφικές και άλλες θεωρητικές διαστάσεις. Το διακύβευμα, όμως, δεν είναι ούτε η φιλοσοφική πραγμάτευση ούτε και η θεωρητική επεξεργασία αυτών των θεμάτων. Το διακύβευμα είναι ιδεολογικό και πολιτικό: ποιες είναι οι μορφές κριτικής σε αυτήν την πορεία αριθμοποιήσης των πάντων; Ποιες εναλλακτικές προτάσεις μπορούν να διαμορφωθούν μέσα από τέτοιες κριτικές; Ποιο είναι το θεωρητικό πλαίσιο που συγκροτεί αυτές τις κριτικές και ποιο είναι το θεωρητικό διακύβευμα μιας κριτικής σε αυτήν την κατάσταση; Πώς όλα αυτά, ταυτοχρόνως, συγκροτούν και μία κριτική θεώρηση του Διαφωτισμού;

Εγώ τουλάχιστον, δεν έχω κάποια συγκεκριμένη απάντηση. Υπάρχουν, όμως, δύο παράμετροι που θα ήταν δυνατόν να βρουν τη θέση τους στις απόπειρες συγκρότησης ενός θεωρητικού λόγου που θα υπερβαίνει τον εντοπισμό και την παρουσίαση των ακραίων καταστάσεων που προκαλεί η αριθμοποίηση της καθημερινότητας. Η πρώτη παράμετρος αφορά ένα από τα μετακριτήρια μιας τέτοιας απόπειρας, και έχει σχέση με τον πλέγμα αξιών ως προς τις οποίες θα συγκροτηθεί μια θεωρία. Ένα τέτοιο μετακριτήριο είναι η αρχή της αποτελεσματικότητας. Πρέπει, λοιπόν, η αποτελεσματικότητα να είναι καταστατικό στοιχείο της όποιας απόπειρας συγκρότησης μιας θεωρίας; Και για να το πούμε πιο προκλητικά: Μήπως η ουσιαστική δημοκρατία έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της αποτελεσματικότητας; Η δεύτερη παράμετρος αφορά την τόσο έντονα εκφρασμένη άποψη περί ουδέτερης επιστήμης. Ότι δηλαδή, η επιστήμη είναι ουδέτερη και όλα εξαρτώνται από το πώς εφαρμόζεται. Είναι, όμως, έτσι τα πράγματα; Ή εγγράφονται στη διάρκεια συγκρότησης της επιστήμης αξίες και ιδεολογίες που καθορίζουν εν πολλοίς και την μετέπειτα χρήση της; Θεωρείται συχνά αυτονόητο ότι η όποια θεωρία κριτικής θα πρέπει να προϋποθέτει μία κοινωνία που η λειτουργία της θα υπακούει στην αρχή της αποτελεσματικότητας και πως σε αυτήν την κοινωνία θα συνεχίζει να ισχύει η ίδια η επιστήμη που ισχύει και σήμερα αλλά απλώς θα εφαρμόζεται διαφορετικά. Η αποδέσμευση από την πεποίθηση τέτοιων «αυτονόητων» ενδεχομένως να συνιστούν τις προϋποθέσεις για την συγκρότηση μιας θεωρίας κριτικής.