Ένα σημαντικό μυθιστόρημα

ΤΗΣ ΒΙΒΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

ΜΠΑΡΜΠΑΡΑ ΚΙΝΓΚΣΟΛΒΕΡ, Η δηλητηριώδης βίβλος, εκδόσεις Μελάνι, σελ. 618

H Μπάρμπαρα Κινγκσόλβερ γράφει ένα οικογενειακό δράμα, για μια οικογένεια αμερικανών που προσπαθούν να επιβιώσουν στο Κονγκό, κατά την ταραχώδη περίοδο λίγο πριν και λίγο μετά την απελευθέρωσή του, το 1960. Το μυθιστόρημα εξελίσσεται υπό την μορφή αφηγηματικών φωνών, καθώς τα μέλη της οικογένειας Πράις, εκτός από τον πατέρα, τον αιδεσιμότατο Πράις, παίρνουν με την σειρά την σκυτάλη της αφήγησης. Πρόκειται φυσικά για μια γυναικεία αφήγηση, στην οποία συνεισφέρουν η μητέρα και οι τέσσερις θυγατέρες.

Αφήγηση από τον αιδεσιμότατο δεν συναντούμε, μόνο οι γυναίκες αφηγούνται. Κι όμως, οι αφηγήσεις τους φέρουν πάντα πάνω τους την σκιά της πατρικής φιγούρας, αναφέρονται στα πεπραγμένα του πατέρα. Η πατριαρχική εξουσία, δηλαδή, δεν μιλά από μόνη της αλλά εκφράζεται διά στόματος των άλλων. Άραγε εδώ να βρίσκεται μία ακόμα -εκτός από τον τίτλο του μυθιστορήματος- αντιστοιχία θεολογικής απόχρωσης; Ο λόγος του πατέρα Πράις εκφράζεται, όπως ο Λόγος του Θεού, μόνο διά στόματος των δούλων του;

Τα αφηγηματικά και δρώντα πρόσωπα ξεκινούν από μια κατάσταση άγνοιας, για να καταλήξουν στην ωριμότητα. Αρχικά, οι γυναίκες είναι υποχείρια της πατρικής εξουσίας και του κομφορμισμού της κοινωνίας από την οποία προέρχονται και, μέσα από τις δύσκολες καταστάσεις που αντιμετωπίζουν στην αφρικανική χώρα, ωριμάζουν ως πρόσωπα και εγκαταλείπουν τελικά τον πατέρα. Η αφήγηση τις παρακολουθεί και στη συνέχεια, στις μετέπειτα δεκαετίες, έως τα μέσα του 1980, οπότε δίνεται η ευκαιρία να παρακολουθήσουμε στην εξέλιξή της αυτήν την χειραφέτηση. Η Λία, από ανάπηρο κορίτσι με παραμορφωμένη αίσθηση της πραγματικότητας, γιατρεύεται από την νευρολογικής φύσεως πάθησή της, και γίνεται καθηγήτρια με ορθολογικό πνεύμα. Η Άντα, από «κόρη του μπαμπά» περνάει στο «αντίθετο» στρατόπεδο, παντρεύεται ιθαγενή και γίνεται ένα με τους ντόπιους και την γη. Η Ραχήλ παραμένει εγκλωβισμένη στο αμερικάνικο όνειρο, μια μοντέρνα Αντουανέτα που βλέπει μόνο την ιδιωτική της ευημερία, και η μάνα κουβαλά το βάρος ολόκληρης της ιστορίας. Η Ρουθ, η μικρότερη από όλες, περνάει από την αθωότητα στον θάνατο. Η ιστορία του Κονγκό ξεδιπλώνεται στο παρασκήνιο. Την απελευθέρωση του Κονγκό από τους αποικιοκράτες ακολουθεί μια σύντομη περίοδος δημοκρατίας, με ντόπιο ηγέτη, με λαϊκό έρεισμα και δημοκρατικές ιδέες. Η περίοδος αυτή διαταράσσεται από τις συγκρούσεις των διαφορετικών φυλών, τις οποίες εκμεταλλεύονται και συντηρούν οι ΗΠΑ, με αποτέλεσμα την δικτατορία και τον εμφύλιο, εν μέσω του Ψυχρού πολέμου.

Το μυθιστόρημα της Κινγκσόλβερ ανήκει στην μετα-αποκιοκρατική λογοτεχνία, αφού αμφισβητεί την ιδέα περί πολιτισμένων Δυτικών και βάρβαρων ιθαγενών, και τις καλές προθέσεις της Δύσης. Ο αιδεσιμότατος Πράις ενσαρκώνει την ίδια την νεύρωση του αμερικάνικου λαού, που συνίσταται στην καλά ριζωμένη πίστη του στον υπερ-ήρωα που έχει αποστολή να σώσει τους αδύναμους. Το μυθιστόρημα κινείται με άνεση ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό. Η συσχέτιση ανάμεσα στην ατομική και την πολιτική ελευθερία είναι εμφανής: όπως το Κογνκό απελευθερώνεται από τους Βέλγους αποικιοκράτες, έτσι και οι γυναίκες απελευθερώνονται από την πατριαρχική εξουσία.

Οι αντιξοότητες με τις οποίες έρχονται αντιμέτωπες οι γυναίκες Πράις κλιμακώνονται επιτυχώς, ώστε δικαιολογείται, πράγματι, η εξέλιξή τους προς την ελευθερία. Η εν λόγω εξέλιξη εικονίζεται και υφολογικά. Αρχικά, οι αφηγήσεις των θυγατέρων εκφράζουν την αντίθεσή τους απέναντι στον πατέρα-δυνάστη καταφεύγοντας στον χλευασμό, έναν απλό τρόπο αντίδρασης απέναντι σε έναν «λοξό» πατέρα. Καθώς η ζωή στο Κονγκό τις καλεί να βγουν από το «κουκούλι» τους και ο «λοξός πατέρας γίνεται δυνάστης και επικίνδυνος, οι γυναίκες της ιστορίας κοιτούν πια κατάματα τη ζωή και οι αφηγήσεις τους γίνονται δραματικές, αναδεικνύουν τις τραγικές καταστάσεις που περνάει ο τόπος και τον αγώνα τους για επιβίωση. Από παρατηρητές που σχολιάζουν μια ξένη κατάσταση, γίνονται δρώντα υποκείμενα και «ένα» με τον δοκιμαζόμενο λαό του Κονγκό. Αντίστοιχα και η αφήγηση, αρχικά μονοπωλείται από μια καταιγιστική αλληλουχία γεγονότων, για να δώσει μετέπειτα την θέση της σε έναν πιο στοχαστικό λόγο με μεστά νοήματα.

Το μυθιστόρημα της Κινγκσόλβερ δεν είναι ούτε μόνο ένα οικογενειακό δράμα ούτε μόνο ένα χρονικό από την ιστορία του Κονγκό. Η συγγραφέας καταφέρνει να δημιουργήσει ένα καλειδοσκόπιο, όπου άλλοτε δείχνει την μία πλευρά του και άλλοτε την άλλη. Κάθε φορά η ιστορία τοποθετείται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς. Την χειραφέτηση του γυναικείου φύλου και την ελευθερία μιας χώρας, τη σύγκρουση του πολιτισμού με την φύση, την άποψη ότι η Αφρική είναι η μήτρα της ανθρώπινης ιστορίας, τον σύγχρονο προβληματισμό πάνω στην οικολογία και, τέλος, μια συμβουλή ζωής, ότι χρειάζεται να αφήνεις πίσω σου τα τραύματα της ζωής που σε καθηλώνουν συναισθηματικά, ότι στην ζωή «τα πάντα ρει», και με αυτήν την ροή πρέπει να συντονίζεται ο άνθρωπος για να είναι ελεύθερος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και ο παρανοϊκός πατέρας Πράις δεν είναι παρά ένας πληγωμένος άνθρωπος, «κολλημένος» σε μια παλιά ενοχή. Το μυθιστόρημα της Κινγκσόλβερ είναι μεστό και πυκνογραμμένο, συνδυάζει επιτυχώς την πλούσια δράση με τον πλούτο των ιδεών.

Η Βιβή Ζωγράφου είναι δημοσιογράφος