Από τον εφησυχασμό στην αντίσταση

Η παρακολούθηση των πολιτών μετά την 11^η Σεπτεμβρίου 2001

ΤΟΥ DAVID LYON

Ο κόσμος μετά την 11/9 αντιμετωπίζει κρίσιμες προκλήσεις. Υπάρχει ανάγκη για ένα πρόταγμα άλλων θετικών προτάσεων. Οι προκλήσεις, που αναφέρω, είναι αναλυτικές, πολιτικές και τεχνολογικές. Δηλαδή, οι προκλήσεις επηρεάζουν την κατανόηση του κόσμου μετά την 11/9, την ηθική του αξιολόγηση, και ποιες πρέπει να είναι οι προτεραιότητες για δράση, καθώς και πως οι άνθρωποι θα μπορούν να συμμετέχουν στις αποφάσεις για το ποιες τεχνολογίες υιοθετούνται. Ο κόσμος είναι πολύ πιο σύνθετος, πιο ασταθής και ενέχει μεγαλύτερους κινδύνους μετά την 11/9. Αλλά όλα αυτά αποτελούν αίτια για ενεργή συμμετοχή των πολιτών και όχι για αποξένωση.

Η παρακολούθηση ως μια κεντρική κοινωνική διαδικασία είχε ήδη πάρα πολύ αναπτυχθεί στις περισσότερες χώρες του κόσμου πριν την 11η Σεπτεμβρίου. Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι κοινωνίες παρακολούθησης, πριν ακόμη εξαρτηθούν από τις ψηφιακές τεχνολογίες, αλλά ακόμη πιο πολύ μετά τη χρήση Ηλεκτρονικών Υπολογιστών. Ωστόσο η επίδραση της 11/9 “πυροδότησε” την εντατικοποίηση της παρακολούθησης σε πολλά πεδία.

 Με βάση πρόσφατες ενδείξεις, προϋπάρχουσες τάσεις στην σύγχρονη κοινωνία ενισχύθηκαν μετά την11/9, ιδιαίτερα οι κουλτούρες του φόβου, του ελέγχου, της καχυποψίας και της μυστικότητας. Ιδίως η πρώτη τάση, δηλαδή ο φόβος, που εύκολα μεγεθύνεται από τα ΜΜΕ , φάνηκε σαφέστατα μετά την 11/9. Οι “παράλογες” επιθέσεις, εμφανώς “από τα έξω” σημαίνουν πως “κανένας δεν είναι ασφαλής”. Οι ατέλειωτες επαναλήψεις της σκηνής του φλεγόμενου Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου βοήθησαν να ενδυναμωθεί ο φόβος και να φαλκιδευτεί οποιαδήποτε αντίσταση στα καθεστώτα της νέας παρακολούθησης.

Οι τάσεις παρακολούθησης έχουν παγιωθεί μετά την 11η Σεπτεμβρίου, ειδικά εκείνες της κοινωνικής κατηγοριοποίησης (social sorting). Η παρακολούθηση με βάση “φυλετικά προφίλ” θέτουν το ζήτημα αυτό σε υψηλούς τόνους, αφού σίγουρα συντελείται μια φυλετική διάκριση όλων αυτών που χαρακτηρίζονται ως Μουσουλμάνοι / Άραβες . Αυτό πρόκειται για ένα από τα πιο ύπουλα, και όχι μόνο, αποτελέσματα της 11/9, επειδή συνδέει τις υπόνοιες με συγκεκριμένες εθνικές και θρησκευτικές ομάδες ανεξάρτητα από την πραγματικότητα.. Αλλά η κοινωνική κατηγοριοποίηση είναι πολύ πιο έκδηλη από πριν σαν ένα πρωταρχικό χαρακτηριστικό της παρακολούθησης. Κάθε είδους ομάδα μπορεί να συμπεριληφθεί στην κατηγορία της “τρομοκρατίας”, και κάθε είδους δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένης και της συνηθισμένης συζήτησης, μπορούν να εκληφθεί ως ύποπτη (…).

Μια επιπρόσθετη ειρωνεία είναι η εξής: Οι διαδικασίες παγκοσμιοποίησης, που επέτρεψαν να γίνουν οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου επέτρεψαν επίσης τις προσπάθειες σύλληψης των πιθανών τρομοκρατών. Αλλά επιπροσθέτως, επιτρέπουν σε άλλους να μοιράζονται πληροφορίες για αρνητικές πλευρές της παρακολούθησης και να προειδοποιούν, πως όχι μόνο οι δίδυμοι πύργοι, αλλά οι πύργοι ης δημοκρατικής συμμετοχής είναι δυνατόν τώρα ίσως να καταρρεύσουν.

Υπό το πρίσμα των αντιδράσεων στην 11/9 βοηθιόμαστε να δούμε τι είδος κατεύθυνση αυτές παίρνουν όταν κηρύσσονται καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και καθεστώτα πανικού αναλαμβάνουν δράση. Στις ΗΠΑ ο αμείλικτος διωγμός των εχθρών στο εσωτερικό είναι ανεπιφύλακτα ίδιος με αυτόν της περιόδου  του Μακάρθι, μόνο που τώρα στόχοι ως “τρομοκράτες” είναι μάλλον όσοι έχουν συγκεκριμένα εθνικά χαρακτηριστικά και όχι οι κομμουνιστές με συγκεκριμένες εθνικές συμπάθειες. Όταν η παρακολούθηση μετατρέπει τους απλούς πολίτες σε υπόπτους τότε είναι καιρός για ένα σοβαρό απολογισμό της συνολικής κατάστασης.

Αντιμετωπίζοντας τις προκλήσεις

Τρεις είναι οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν όσοι θέλουν να αντισταθούν στις συνέπειες της παρακολούθησης της 11ης Σεπτεμβρίου: να κατανοήσουν τις κοινωνικές, πολιτικές και τεχνολογικές τους διαστάσεις. Με την πρώτη αναφέρομαι ιδιαίτερα στην ανάλυση που γίνεται στις κοινωνικές επιστήμες. Δεύτερον, υπάρχουν πιεστικές ηθικές επιλογές σ’ έναν κόσμο όπου οι πολιτικές της πληροφορίας παγκοσμιοποιούνται. Και το τρίτο, η κατανόηση των τεχνολογικών διαστάσεων, της παρακολούθησης, ιδίως μετά την 11/9, είναι ζωτικής σημασίας για κάθε αξιολόγηση του τι συμβαίνει στον κόσμο της αναγνώρισης, του εντοπισμού, της παρακολούθησης, της ανίχνευσης και της διοίκησης ατόμων και ομάδων.

Το κοινωνικό ζήτημα

Η 11/9 δεν δημιούργησε μόνο την ανάγκη για νέες έννοιες και νέα ερμηνευτικά εργαλεία αλλά κατέδειξε πόσο επειγόντως αναγκαία είναι αυτά τώρα. Η παρακολούθηση πρέπει να κατανοηθεί σήμερα ως συμβάλλουσα σε μια κοινωνική κατηγοριοποίηση που έχει συνέπειες αποκλεισμού. Η παρακολούθηση των άλλων έχει γίνει συστηματική, εδραιωμένη σε ένα σύστημα που κατηγοριοποιεί σύμφωνα με προ-διαγεγραμμένα κριτήρια και ταξινομεί σε κατηγορίες διακινδύνευσης και ευκαιρίας. Αυτές οι κατηγορίες με τη σειρά τους σχετίζονται με στοχοποίηση υπόπτων ή με άγρα πελατών – και πολλές άλλες ενδιάμεσες κατηγορίες – ανάλογα με τους σκοπούς για τους οποίους πραγματοποιείται η παρακολούθηση. Τέτοιου είδους κατηγοριοποίηση είναι πολύ σημαντική για της ευκαιρίες ζωής των ανθρώπων ( όπως θα το έθετε ο Max Weber) και τις επιλογές τους. Η παρακολούθηση έχει καταστεί ένα μέσο που ταξινομεί τους ανθρώπους σε νέες, ευέλικτες, κοινωνικές κατηγορίες.

Οι αγώνες ενάντια στην κοινωνική κατηγοριοποίηση (social sorting) δεν είναι κάτι νέο. Αυτό που είναι νέο είναι ότι οι διαδικασίες κατηγοριοποίησης έχουν αυτοματοποιηθεί και χρησιμοποιούνται για μια μεγάλη ποικιλία ζητημάτων εντός των αυξανόμενων κυρίαρχων τρόπων διαχείρισης του ρίσκου. Η εξουσία πάνω σε θέματα ταξινόμησης, όπως ο Pierre Bourdieu θεωρεί, είναι πρωταρχικής σημασίας για την νοηματοδότηση του κοινωνικού κόσμου. Ο νόμος συνεισφέρει στην κωδικοποίηση των κατηγοριοποιήσεων, όπως είδαμε αναφορικά με τους ορισμούς της τρομοκρατίας. Αλλά και η τεχνολογία το ενισχύει αυτό απομακρύνοντας περισσότερο το ανθρώπινο στοιχείο και με το να διευκολύνει ψηφιακά την εξουσία των διακρίσεων. Ο νόμος και η τεχνολογία ίσως να φαίνονται ως απόμακρα για πολλούς, αλλά οι επιδράσεις τους είναι αισθητές τοπικά, στις σχέσεις και προσωπικά. Όπως αναφέρει ο Bourdieu : “H μοίρα των ομάδων είναι συνδεδεμένη με τις λέξεις που τις καθορίζουν.” Αυτό δεν θα μπορούσε να ήταν πιο αληθινό για όσους σήμερα θεωρούνται πρώτα ως “Άραβες”, “Μουσουλμάνοι” ή “τρομοκράτες”. Οι πρακτικές της παρακολούθησης επιτρέπουν νέες μορφές αποκλεισμού, οι οποίες όχι μόνο αποκόπτουν συγκεκριμένες εστιασμένες ομάδες από την κοινωνική συμμετοχή, αλλά το πραγματοποιούν αυτό με ανεπαίσθητους τρόπους που μερικές φορές δύσκολα γίνονται αντιληπτοί. Πράγματι, η αυτοματοποίηση της παρακολούθησης επιτρέπει να διατηρείται μια απόσταση μεταξύ των προνομιούχων και των φτωχών, μεταξύ αυτών που είναι “ασφαλείς” και αυτών που είναι “ύποπτοι”.

Είναι πάρα πολύ ατομικιστικό να σκέφτεται κάποιος ότι η παρακολούθηση απειλεί τα προσωπικά μόνο πεδία ελευθερίας. Αυτό που του διαφεύγει είναι το ζήτημα της συνεισφοράς της παρακολούθησης στους μηχανισμούς κοινωνικής κατηγοριοποίησης. Η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων με σκοπό την ταξινόμηση ομάδων επηρεάζει σημαντικά τις επιλογές τους και τις ευκαιρίες στη ζωή τους. Για τον λόγο αυτό η κοινωνική ανάλυση της παρακολούθησης είναι σημαντική για μια πιο ουσιαστική κατανόηση. Και αυτό είναι ακόμη ζωτικότερης σημασίας μετά την 11^η Σεπτεμβρίου.

Aν και η 11/9 έχει φέρει στο προσκήνιο ορισμένα ζητήματα, στον 21ο αιώνα η παρακολούθηση επηρεάζει τον καθένα μας σε κάθε στιγμή. Η ένταση της ποικίλει από χώρα σε χώρα και από υπηρεσία σε υπηρεσία, αλλά γενικεύεται όλο και περισσότερο. Η προσθήκη κατηγοριών τρομοκρατών στις ήδη υπάρχουσες αποσπά δραματικά την προσοχή από την κοινότοπη λειτουργία τέτοιων συστημάτων. Για τις κυβερνήσεις που επιζητούν να αποσπάσουν το ενδιαφέρον σχετικά με την φτώχεια και την ανισότητα στις χώρες τους και στο εξωτερικό, η παρακολούθηση για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας παρέχει ένα τέλειο παραπλανητικό δέλεαρ.

Ένα ακόμη σημείο που χρήζει προσοχής είναι ότι η παρακολούθηση δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με τις νέες τεχνολογίες. Η δύναμη της παρακολούθησης διαφέρει (ή διαφοροποιείται) ανάλογα με τις περιστάσεις, την γνώση του συστήματος που έχουν τα υποκείμενα και ανάλογα από τις αντιδράσεις που έχουν με βάση το γεγονός ότι είναι υπό παρακολούθηση. Όσο περισσότερο η δύναμή της σχετίζεται με προσωπικά δεδομένα -ανακτήσιμες πληροφορίες για ομάδες και άτομα, που δύνανται να διασταυρωθούν, με σκοπό τον έλεγχο των συγκεκριμένων ατόμων- τόσο η παρακολούθηση γίνεται κατά βάση ένα πολιτικό θέμα.

Η συμμόρφωση με την παρακολούθηση αποτελεί κοινοτοπία. Τις περισσότερες φορές και για πολλούς λόγους οι άνθρωποι συντάσσονται με την παρακολούθηση. ¨Όπως τα καθημερινά υποκείμενα συντάσσονται με την παρακολούθηση έτσι ώστε η τάξη που δομείται από το σύστημα ενισχύεται και τα πρόσωπα “κανονικοποιούνται” (όπως θα λεγε ο Φουκώ) από το σύστημα. Από την 11η Σεπτεμβρίου, η συμμόρφωση χαρακτηρίζεται ακόμη περισσότερο, για πολλούς, με τον πρόσθετο “παράγοντα φόβος”. Την ίδια στιγμή, όπως θα παρατηρήσουμε, έχουν εμφανιστεί προκλήσεις, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες των οποίων δεν είναι ακόμη ορατές(...).

Η πολιτική και τεχνολογική πρόκληση

Η πολιτική πρόκληση έχει πολλές πλευρές και στο σημείο αυτό θα θίξω μόνο τρεις εξ αυτών. Η πρώτη είναι η βασική πολιτική πρόκληση, που παρουσιάστηκε από τις πλευρές της παρακολούθησης, που εκδηλώθηκαν ως αντιδράσεις στην 11/9. Η ιδέα της ελεύθερης δημοκρατικής συμμετοχής σε μια ανοιχτή κοινωνία δέχεται επίθεση. Η δεύτερη διάσταση έχει σχέση με την “διαλεκτική” του “ελέγχου” και τίθεται το ερώτημα, από πού θα προέλθει η ηγεσία για να μετριάσει και να ανασκευάσει τις πρακτικές παρακολούθησης. Η τρίτη διάσταση έχει σχέση με την “πολιτική του κώδικα”. Αυτή είναι μια κομβική όψη της πολιτικής στον 21ο αιώνα, που επικεντρώνεται στη δύναμη της πληροφορίας και επικοινωνίας.

Αυτό που είναι εμφανές από την έλλειψη των ενδεικνυόμενων διαδικασιών, τις αποφάσεις που λαμβάνονται πίσω από κλειστές πόρτες, από δικαστές και πολιτικούς, τους σκόπιμους ορισμούς του “τρομοκράτη” ή του καθαρού αυταρχισμού των κυβερνήσεων που συμμετέχουν στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, είναι ότι μετά την 11/9 η δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο. Η μεταχείριση απλών πολιτών ως υπόπτων και ταυτόχρονα η υποκίνησή τους στο να κατασκοπεύουν τους γείτονες τους, είναι μια αναπάντεχη μέθοδος επίτευξης εμπιστοσύνης στην πολιτική διαδικασία.. Αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι η 11/9 παρέχει νέες λογικές για παρακολούθηση, καθώς και ένα κλίμα φόβου και αβεβαιότητας οι ομάδες υποστήριξης των πολιτικών δικαιωμάτων και οι αρχές προστασίας της ιδιωτικότητας έχουν δραστηριοποιηθεί στην κριτική και στην αντίθεσή τους σε πρακτικές και τεχνολογίες που εμφανίζονται ως αποτέλεσμα των επιθέσεων. Συνεπώς, το Κέντρο Πληροφοριών Ηλεκτρονικής Ιδιωτικότητας (Electronic Privacy Information Center) και η Ένωση των Αμερικάνικων Πολιτικών Ελευθεριών (ACLU) πρωτοστατούν στην έκφραση δυσαρέσκειας για τα νέα μέτρα στις ΗΠΑ, όπως πράττουν και παρόμοιου τύπου οργανώσεις σε άλλες χώρες, π.χ. η Διεθνής της Ιδιωτικότητας (Privacy International), η Liberty στο Ηνωμένο Βασίλειο και το Statewatch στην Ευρώπη γενικότερα, καθώς επίσης και ανεξάρτητες κυβερνητικές αρχές, που επιτηρούν την προστασία των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι οι δραστηριότητες αυτών των οργανώσεων έχουν αναπτυχθεί πολύ μετά την 11/9. Είναι σημαντικό πόσα πολλά μπορεί να γίνουν σε τοπικό επίπεδο. Η κοινωνία των πολιτών και οι άτυπες ενώσεις είναι μια σημαντική εναλλακτική στις απόμακρες ορθολογικές κοινωνίες διακινδύνευσης και παρακολούθησης.

Τα ίδια είδη τεχνολογίας, που επιτρέπουν την εξ αποστάσεως δικτυωμένη παρακολούθηση χρησιμοποιούνται επίσης για να καταστήσουν εφικτή την επικοινωνία μεταξύ αυτών που διαφωνούν, πάνω από όλα χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο. Οι προαναφερόμενες ομάδες, που συνήθως εργάζονται τόσο εντός όσο και εκτός διαδικτύου, προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν ό,τι μέσο έχουν στη διάθεσή τους για να κάνουν πιο “ανοιχτούς” τους δημόσιους χώρους. Τέτοιοι δημόσιοι χώροι, στους οποίους η δημοκρατική χρήση του διαδικτύου αποτελεί σημαντική συνεισφορά, είναι κρίσιμοι, για οποιαδήποτε επιστροφή στις δημοκρατικές πρακτικές μετά την 11/9.

Η άλλη κύρια πρόκληση που αντιμετωπίζουν όσοι ασχολούνται με την παρακολούθηση, ειδικά με την 11/9, είναι η τεχνολογική. Η τεχνολογική πρόκληση έχει αρκετές όψεις. Αυτό που χρειάζεται στο συγκεκριμένο πεδίο είναι μια οξύτατη προσοχή για τις πιθανές συνέπειες, έτσι ώστε να προστεθούν στο σύστημα περιοριστικά μέτρα. Καθώς η κοινωνική κατηγοριοποίηση είναι κεντρική για την παρακολούθηση, οι κίνδυνοι για άδικη μεταχείριση και προκατειλημμένη ταξινόμηση θα πρέπει να τονίζονται ώστε η πιθανή ζημιά να ελαχιστοποιείται. Αλλά όσοι μιλούν για τεχνολογική επιφυλακτικότητα μάλλον ακούγονται σαν “φωνές βοώντος εν τη ερήμω”. Και όμως σε τέτοιες εποχές ακριβώς τέτοιες φωνές χρειάζονται. Η αντίσταση στις τεχνολογικές εξελίξεις ισοδυναμεί για κάποιους με ιεροσυλία ακόμη και με βλασφημία. Καθώς η τεχνοκεντρική προσέγγιση απολαμβάνει ορισμένων προνομίων, κάθε ερώτηση που τίθεται σε αυτή μοιάζει τουλάχιστον με ιδιοτροπία αν όχι διαστροφή. Είναι όμως οι φωνές των προφητών σαν μια κραυγή στην έρημο, που μαρτυρούν την κατάσταση του κόσμου υπό το φως μιας νέας οδού. Και οι προφήτες συχνά σιωπούν.

Πέραν από την υπόνοια και τη μυστικότητα

(…) Η παρακολούθηση μετά την 11^η Σεπτεμβρίου θέτει ενώπιον μας κάποιες κοσμοϊστορικές προκλήσεις. Πάνω από όλα είναι η πρόκληση του πώς να αντιμετωπισθεί ένας κλειστός κόσμος κοινωνικού αποκλεισμού και πως θα αντισταθούμε στην άνοδο μιας ταξινομητικής, μυστικής δύναμης.

 Ιδιαίτερα μετά την 11/9 οι προσπάθειες δημιουργίας ειρήνης και ασφάλειας έχουν γίνει μια ανεκπλήρωτη υπόσχεση σε έναν κόσμο μεγεθυμένων φόβων και ακρωτηριασμένων ελπίδων.

Ο Jacques Ellul είχε κάποτε επισημάνει, σε σχέση με την μοίρα αρχαίων πόλεων όπως η Βαβυλώνα και η Νινευή, ότι αυτοί οι πολιτισμοί ήταν πολύ «κλειστοί προστατεύοντας εναντίον των επιθέσεων από έξω, με μια ασφάλεια που είχε χτιστεί από τείχη και μηχανές». Υπάρχει τίποτε νέο υπό το φως του ήλιου; Πλέον, σε αντίθεση μ΄ αυτό, είναι το όραμα μιας πόλης, όπου πρόταγμα αποτελεί η απόδοση δικαιοσύνης και η αγάπη προς τον γείτονα. Από αυτή τη δέσμευση ευθύνης για τον Άλλο προωθείται η ειρήνη, η ευημερία, η ελευθερία και η ασφάλεια. Αυτή είναι μια πόλη οι πύλες της οποίας δεν είναι ποτέ κλειστές. Είναι ένα τόπος ένταξης και εμπιστοσύνης. Και το φως της τελικά εξαφανίζει όλα όσα έως τώρα γίνονται στο σκοτάδι υπό την επίδραση ή με αφορμή την 11/9.

Ο David Lyon είναι καθηγητής κοινωνιολογίας στο Queens University στο Kingston, Ontario του Καναδά, εδραιωτής των σπουδών για την παρακολούθηση (Surveillance Studies), διευθυντής του προγράμματος Surveillance Project, και βασικός επιμελητής του ηλεκτρονικού περιοδικού Surveillance & Society.

  Το παρόν κείμενο αποτελεί αποσπασματική εκδοχή του άρθρου του, που μεταφράστηκε και δημοσιεύτηκε στο συλλογικό τόμο Όψεις της Νέας παρακολούθησης: Διεθνείς και Ελληνικές Προσεγγίσεις, με επιμέλεια του Μηνά Σαματά, από τις εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2010.

Βιβλία του David Lyon σχετικά με το θέμα της παρακολούθησης και με αναφορές στην 11/9 είναι τα εξής:

Surveillance after September 11, (Polity 2003)

Surveillance as Social Sorting: Privacy, Risk and Digital Discrimination, (Routledge 2003)

Theorizing Surveillance: The Panopticon and Beyond, (επιμ., Willan 2006)

Surveillance Studies: An Overview, (Polity 2007)

Playing the Identity Card: Surveillance, Security and Identification in Global Perspective (συν-επιμέλεια με Colin Bennett, Routledge 2008)

Identifying Citizens: ID Cards as Surveillance (Polity 2009).

Μερικά άλλα πρόσφατα σχετικά βιβλία είναι:

Surveillance and Democracy, επιμέλεια Kevin Haggerty & Minas Samatas, Routledge 2010.

Surveillance in the Time of Insecurity, Torin Monahan, Rutgers University Press 2010.

Cities under Siege: The new military urbanism, Stephen Graham, Verso, 2010.

Anti-Terrorism: Security & Insecurity after 9/11, επιμέλεια. S. Rollings-Magnusson, Fernwood Publishing 2009.