ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΙΜΟΥ
PIERRE MACHEREY, Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων, μτφρ. Τάσος Μπέτζελος, εκδόσεις Πλέθρον, σελ. 242
 |
| Κωνσταντίνα Αραπάκη- Χωρίς τίτλο |
Η συλλογή κείμενων του Μασερέ, για τη σκέψη του Κανγκιλέμ και του Φουκώ, που περιέχονται στην εν λόγω έκδοση, συνιστά ένα ακόμα πολύτιμο εργαλείο για όσους ασχολούνται με την επονομαζόμενη και ως Γαλλική Σχολή Επιστημολογίας και όχι μόνο αυτή[i]. Αξίζει να υπενθυμιστεί πως τα τελευταία χρόνια κυκλοφόρησαν στην ελληνική γλώσσα μια σειρά από πολύ σημαντικά έργα τόσο του Κανγκιλέμ όσο και του Φουκώ, τα οποία, μεταξύ άλλων, δίνουν την ευκαιρία στο αναγνωστικό κοινό να προσεγγίσει πτυχές του έργου δύο πολύ σημαντικών θεωρητικών όσο και τον τρόπο με τον οποίο σχετίζεται η σκέψη τους[ii], αλλά και να εμπλουτίσει τις γνώσεις του για τη διαδρομή ενός ρεύματος σκέψης το οποίο κυριάρχησε κατά τις δεκαετίες του ’60 και ’70, ενώ ο απόηχός του διαρκεί ακόμα.
Στα Προλεγόμενα του βιβλίου, ο Μασερέ παρουσιάζει τους βασικούς άξονες μέσω των οποίων επιχειρεί να προσεγγίσει τους δύο στοχαστές, αναδεικνύοντας τους κοινούς τόπους των έργων τους. Το ζήτημα της συγκρότησης της έννοιας του κανόνα προσεγγίζεται με τρόπο κοινό, χωρίς αυτό να οδηγεί σε χονδροειδείς αφαιρέσεις και απλουστεύσεις. Συναφές με το παραπάνω είναι και η έννοια της δύναμης, η οποία φωτίζει τη σχεσιακή όσο και ενδεχομενική διάσταση του κοινωνικού πεδίου, σε σχέση με την έννοια της εξουσίας. Οι κανόνες σχηματίζονται από την ίδια την ιστορική κίνηση, από τον εκάστοτε κοινωνικό συσχετισμό δύναμης, ο οποίος δεν θεωρείται δεδομένος, καθώς δεν υπάρχει κάποια εξωτερική μορφή που να του προσφέρει νομιμοποίηση. Η σπινοζική εμμένεια ήταν καθοριστική στην οπτική των εν λόγω στοχαστών κατά τον Μασερέ, ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με την φιλοσοφία του Σπινόζα, όπως και αρκετοί ακόμα στοχαστές οι οποίοι εμπνεύστηκαν και εμπνέονται ακόμα από τον στρουκτουραλισμό.
Οι επιστήμες
Η βασική ενασχόληση του Κανγκιλέμ ήταν οι λεγόμενες επιστήμες της ζωής, ιδίως η ιατρική και η βιολογία. Το έργο του Φουκώ εντάσσεται στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών. Ωστόσο, η οπτική τους για την ιστορία των επιστημών μοιράζεται το πνεύμα μιας κριτικής στην ευρύτατα διαδεδομένη εξελικτική και σωρευτική εικόνα της ιστορίας των επιστημών από τη μεριά του θετικισμού. Η «κλασική» ιστοριογραφία των επιστημών επιχειρεί να διαλευκάνει την «αλήθεια» της επιστημονικής σκέψης, η οποία εξελίσσεται προοδευτικά. Η οπτική του Φουκώ και του Κανγκιλέμ αποστρέφεται την τελεολογική ματιά για την πορεία της ανθρώπινης σκέψης, αναδεικνύοντας τις ασυνέχειες, τις εντάσεις, τις συγκρούσεις, επιστρέφοντας διαρκώς στα ερωτήματα και όχι στις απαντήσεις, και αναδεικνύοντας τον κοινωνικό χαρακτήρα κάθε γνωστικής διαδικασίας. Η ιστορία των επιστημών δεν εξελίσσεται ως μια ομαλή και προοδευτική διαδικασία και ο ιστορικός χρόνος δεν εξελίσσεται γραμμικά, ενώ η επιστημονική αλήθεια είναι οιονεί προσωρινή.
Πιο συγκεκριμένα, το έργο του Κανγκιλέμ ασχολείται με την ιστορία της βιολογίας και της ιατρικής. Κύριο μέλημα του είναι να δείξει πώς μπορούν να καθοριστούν επιστημονικά η θετική αξία της υγείας και η αρνητική αξία της ασθένειας. Η ζωή αναγνωρίζεται μέσω του «σφάλματος», μέσω δηλαδή των αρνητικών δυνάμεων που την απειλούν τόσο αυτή όσο και την κανονικότητά της. Οι έννοιες της ζωής και της υγείας υπάρχουν διαμέσου των εννοιών του θανάτου, της ασθένειας, του λάθους, της τερατογένεσης. Ασκεί κριτική στο βιολογικό θετικισμό και τον ορισμό που προτείνει για την κανονικότητα ως μια σειρά μέσων τιμών-δεικτών, από τις οποίες προκύπτει το «υγιές». Για τον Κανγκιλέμ η σταθερότητα δεν είναι δεδομένη, είναι διαρκώς υπό αίρεση και προκύπτει από την αλληλεπίδραση του έμβιου όντος με το περιβάλλον του. Σ’ αυτή τη διαδικασία δεν υπάρχει κάποιος εκ των προτέρων κανόνας που να καθορίζει τη μορφή της σχέσης. Οι κανόνες προκύπτουν από την αντιπαράθεση της ζωής με τις οριακές καταστάσεις που την απειλούν, γι’ αυτό και ο Μασερέ τονίζει την προτεραιότητα του «αρνητικού» ή «παθολογικού» στο στοχασμό του Κανγκιλέμ.
Είτε όταν μελετά την τρέλα είτε την σεξουαλικότητα ή οποιαδήποτε άλλη πτυχή της κοινωνίας, ο Φουκώ αρνείται κατηγορηματικά οποιονδήποτε a priori ορισμό για την εννοιολόγηση των φαινομένων αυτών. Οι έννοιες αυτές μεταβάλλονται από την μια ιστορική περίοδο στην άλλη, όπως μεταβάλλονται και οι σχέσεις εξουσίας που αυτές εμπεριέχουν. Αρνείται ακόμα την κλασική νομική παράδοση με βάση την οποία οι κοινωνικοί κανόνες αποτελούν αρνητικά όρια. Ο Φουκώ αντιτείνει πως οι κανόνες συγκροτούν πεδία δράσης, συγκροτούν τα κοινωνικά υποκείμενα ως τέτοια και παράγουν «καθεστώτα αλήθειας»: για τον Φουκώ οι κανόνες (ή οι σχέσεις εξουσίας) δεν αποτελούν αρνητικές δυνάμεις από τις οποίες αλλοτριώνονται οι άνθρωποι γι’ αυτό και οφείλουν να «απελευθερωθούν». Η οποιαδήποτε μορφή κοινωνικής σχέσης δεν μπορεί παρά να διέπεται από κανόνες που τη ρυθμίζουν, οι οποίοι παράγονται από την κοινωνική κίνηση την ίδια, όχι από εξωτερικές δυνάμεις. Γι’ αυτό και όλες οι μορφές κοινωνικής ρύθμισης –σεξουαλικότητα, τρέλα, πληθυσμός, πειθαρχία– είναι διαρκώς ανατρέψιμες, καθώς δεν υπάρχει κάποιο θεμέλιο που να τις παγιώνει οριστικά. Συνεπώς, δεν υπάρχει «σεξουαλικότητα» ή τρέλα» καθεαυτή.
Υποκειμενικότητες
Ο Κανγκιλέμ, ασκώντας κριτική στην κανονιστικότητα της θετικιστικής παράδοσης στην ιατρική και τη βιολογία, ισχυρίζεται πως δεν μπορούμε να μιλάμε για κάποια εμπειρία του έμβιου εν γένει. Η γνωστική διαδικασία μπορεί να αναδείξει ενικές εμπειρίες ζωής, οι οποίες καθορίζονται από αρνητικές δυνάμεις πρωτίστως. Παρομοίως, όταν ο Φουκώ αναφέρεται στην έννοια της κλινικής, εμμένει πολύ στο ζήτημα της «ενικής εμπειρίας». Η θέση αυτή μπορεί να δώσει λαβή για κριτική περί υποκειμενισμού. Ωστόσο, ο Μασερέ επισημαίνει πως για τους εν λόγω στοχαστές η συγκρότηση της υποκειμενικότητας δεν είναι ένα ατομικό γεγονός. Οι άνθρωποι δεν προϋπάρχουν του κοινωνικού πλαισίου. Η εμπειρία συγκροτείται πάντοτε συλλογικά. Το οποιοδήποτε ατομικό βίωμα προϋποθέτει συλλογικές μορφές οργάνωσης της ζωής, οι οποίες επικαθορίζουν τα υποκείμενα.
Οι άνθρωποι μετασχηματίζονται σε υποκείμενα μόνο κατά την ένταξη τους στα κοινωνικά δίκτυα, από τα οποία αντλούν τα υλικά για τη συγκρότηση της ταυτότητας τους, η οποία δεν προϋπάρχει, όπως ισχυρίζεται η καρτεσιανή παράδοση. Η ενικότητα του υποκειμένου προκύπτει μόνο με τη διασύνδεση του με τα υπόλοιπα υποκείμενα.
Είδαμε και παραπάνω την αντιτελεολογική αντίληψη που διατρέχει τη σκέψη των εν λόγω στοχαστών, μια αντίληψη η οποία συνδυάζεται με μια μορφή μεροληψίας. Η εμμενής τοποθέτηση δεν αφήνει περιθώρια για αφ’ υψηλού θεάσεις του επιστημονικού φαινομένου. Η επιστήμη, η γνώση, ως κοινωνικές πρακτικές μεροληπτούν, είτε το γνωρίζουν είτε όχι. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες δεν είναι διαχωρισμένες από τη φύση και η σπινοζική μέριμνα για την αρμονία ανθρώπου-φύσης είναι έντονη στον τρόπο με τον οποίο διαβάζει ο Μασερέ τον Κανγκιλέμ και τον Φουκώ.
Ο Χρήστος Σίμος είναι υποψήφιος διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
[i] Για το θέμα αυτό αξίζει να διαβαστούν τόσο η εισαγωγή του Μισέλ Φουκώ όσο και το επίμετρο του Γιώργου Φουρτούνη στο: Ζόρζ Κανγκιλέμ, Το Κανονικό και το Παθολογικό, μετάφραση-επιμέλεια Γιώργος Φουρτούνης, Νήσος, Αθήνα, 2007
[ii] Για το θέμα αυτό βλ. Μιχάλης Μπαρτσίδης, «Η άγρια ευρυθμία των κανόνων», Θέσεις, τ. 114, 2011, και, Άρης Στυλιανού, «Κανόνες και κανονιστικότητα: Φουκώ και Κανγκιλέμ», Νέα Εστία, τ. 1843, 2011
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου