Edgar Morin: Η πολυπλοκότητα μιας σκέψης

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΝΝΑΣ ΨΥΛΛΑ

H ζωή και το έργο του  Edgar Morin πάνε από κοινού. Η πορεία τους ακολουθεί την ίδια διαδρομή. «Δεν σταμάτησε ποτέ να σκέφτεται τη ζωή του και να ζει τη σκέψη του». Ο απείθαρχος φιλόσοφος και στοχαστής, θεμελίωσε το έργο του σε μια συνεχή πρόσκληση για να αλλάξει τη ζωή. Η συνεισφορά του στην αλλαγή της ζωής συνίσταται στη μη παραίτηση.

H πολυσυνθετότητα, η διεπιστημονικότητα, ο οικουμενικός ανθρωπισμός, συνιστούν κινητήριους μοχλούς της σκέψης του. Ο κοινωνιολόγος του παρόντος χρόνου γεννήθηκε στο Παρίσι στις 8 Ιουλίου του 1921, από Σεφαραδίτες Εβραίους γονείς που κατάγονται από τη Θεσσαλονίκη, τον Vidal Nahoum κα τη Luna Beressi. Στις 26 Ιουνίου του 1931, ο Edgar χάνει τη μητέρα του από  καρδιακή προσβολή. Η δική του «εσωτερική Χιροσίμα», όπως χαρακτήρισε αυτό το γεγονός, σημαδεύει την πορεία του στη ζωή. Στο έργο του Vidal et les siens (1989) αφηγείται την ιστορία της οικογένειας του και το πόσο σημάδεψε τις δικές του αναζητήσεις. H μοναξιά, ο πόνος και η εβραϊκή καταγωγή τον φέρνουν αντιμέτωπο με πολλές αντιφάσεις, που ποτέ δεν αρνιέται στη σκέψη του, και στο δικό του δρόμο, στην αναζήτηση μιας άλλης ανθρωπότητας, που τον τοποθετεί πάντα κοντά στους αποκλεισμένους, τους διαφορετικούς.

Στο αυτοβιογραφικό του έργο Μes démons (1994) δηλώνει με παραστατικό τρόπο όλες τις παλινδρομήσεις και τα ερωτηματικά που τον απασχολούν, στη συνεχή αναζήτηση του εσωτερικού και του εξωτερικού του κόσμου. Η ζωή και ο θάνατος, στη συνεχή συνδιαλλαγή τους, δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά αλλά συμπληρωματικά, όπως ακριβώς όλα τα μεγάλα πάθη, όλες οι εκστάσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας, στην ιστορία του καθενός μας.

Το L’ homme et la mort (1951) συνιστά το πρώτο του ανθρωπολογικό δοκίμιο, αφιερωμένο στην ανθρώπινη φύση, όπου μελετά τις ανθρώπινες στάσεις μπροστά στο θάνατο διαχρονικά, από την προϊστορία μέχρι τις μέρες μας, συνδυάζοντας εθνογραφία, κοινωνιολογία, φιλοσοφία και βιολογικές επιστήμες.

Η σταθερή πεποίθηση του Edgar Morin, ότι η διεπιστημονικότητα συνιστά το μοναδικά αυθεντικό εργαλείο για τη διερεύνηση της πολυπλοκότητας του πραγματικού, συνδέεται με τη θέση του περί της στενής αλληλεξάρτησης όλων των στοιχείων. «Είμαστε σε έναν κόσμο όπου όλα βρίσκονται σε επικοινωνία, σε διαντίδραση»  όπως αναφέρει στο Dialogue sur la nature humaine (2000) με τον ψυχίατρο, ψυχαναλυτή και εθνολόγο Boris Cyrulnik.

Αυτό που συνιστά την ουσία της πολύπλοκης σκέψης είναι η σύνδεση αυτού που ενώνει τα μεν με τα δε, μέσα σε ένα σύνολο, αλλά επίσης και η παρουσία του όλου μέσα στα επιμέρους πράγματα. Στο Introduction à la pensée complexe, ο Edgar Morin αναφέρει: «Είμαστε ακόμα τυφλοί μπροστά στο πρόβλημα της πολυπλοκότητας, αυτή η διαπίστωση μας οδηγεί στην κατανόηση της βαρβαρότητας των ιδεών και την αναγκαιότητα του εκπολιτισμού της γνώσης μας, μέσα από τον τρόπο οργάνωσης της σκέψης μας, γεγονός που θα μας οδηγήσει στην αναγνώριση της πολυπλοκότητας της ανθρωπο-κοινωνιολογικής πραγματικότητας, τόσο στην μικρο-διάσταση της ατομικής οντότητας όσο και στην μακρο-διάσταση του πλανητικού συνόλου της ανθρωπότητας. Να μάθουμε να ταξιδεύουμε στο επίπεδο της γνώσης για να συλλάβουμε την πολυπλοκότητα του ιστορικό-κοινωνικού κόσμου». Σ’ αυτήν την κατεύθυνση, η πολύπλοκη σκέψη εμπνέει την πολυδιάστατη γνώση, προτάσσοντας το αξίωμα του αδύνατου χαρακτήρα μιας παντογνωσίας, κάνοντας παράλληλα δική του τη ρήση του Adorno, ότι «Η ολότητα είναι η μη αλήθεια».

Αυτή η πολύπλοκη σκέψη διασχίζει το σύνολο του έργου του και στηρίζεται στην αποδοχή του μη τελειωτικού χαρακτήρα της γνώσης, την απομάκρυνση από το αποσπασματικό, το στεγανό, το περιορισμένο και το κατατεμαχισμένο, τη συνύπαρξη του ενός με το ποικίλο, τη σύνδεση της τάξης με την αταξία και την οργάνωση. Η σύγχρονη αποσπασματική τεχνικο-επιστημονική γνώση οδηγεί σε μια τυφλή διανόηση που παραβλέπει τα πλαίσια και αδυνατεί να συλλάβει τα σύνολα. Η αρχή του διαχωρισμού, ως κυρίαρχο παράδειγμα στον Δυτικό κόσμο, κατάφερε να απομονώσει τα τρία μεγάλα πεδία της γνώσης, τα μεν από τα δε, δηλαδή τη φυσική, τη βιολογία και την επιστήμη του ανθρώπου.

Στο ανθρωπολογικό του έργο Le Paradigme perdu (1973), όπου γεννιούνται πολυάριθμες συλλήψεις της πολύπλοκης σκέψης, αποδεικνύει, μέσα από τη μελέτη της κοινωνίας των χιμπατζήδων, τη βαρύτητα του πολύπλοκου χαρακτήρα της πραγματικότητας, την αναγκαιότητα να τίθενται σε αλληλοσύνδεση τα πάντα, για να μπορέσει η ανθρώπινη σκέψη να οργανώσει την αντίληψη περί του πραγματικού μέσα στη σφαιρικότητα του. «Ο θησαυρός της ζωής και της ανθρωπότητας είναι η ποικιλία, η ποικιλότητα».

Η εκπλήρωση της ενότητας του ανθρώπινου είδους, μέσα από το σεβασμό της ποικιλότητας του, θεμελιώνεται στην πεποίθηση του πολύπλοκου χαρακτήρα του ανθρώπινου είδους και της ανθρώπινης γνώσης, η οποία είναι εξάλλου η μόνη δυνατή οδός για την ανεύρεση του εσωτερικού μας κόσμου, μέσα από τη συνεχή διαλεκτική του με τον εξωτερικό κόσμο. «Η πολυπλοκότητα γίνεται έτσι αντιληπτή ως μακρο-σύλληψη, συνδέοντας τον γόρδιο δεσμό του προβλήματος των σχέσεων ανάμεσα στο εμπειρικό και το ορθολογικό».

Η αναγκαιότητα της σύνδεσης, η άρνηση του αποσπασματικού χαρακτήρα της γνώσης, απαραίτητο πρόταγμα ακόμα και μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία, αποτελεί τη σύλληψη της πoλυπλοκότητας του πραγματικού, όπως το ανέλυσε και στο περίφημο εξάτομο έργο του Lα Méthode. Το πολύτομο αυτό έργο αποτελεί τη μεθοδολογική του πρόταση  που εμπνέει και στηρίζει τη λογική σύλληψη του συνόλου του έργου του και κατά συνέπεια τη διανοητική του πρόταση, περί της πολυπλοκότητας της σκέψης. H Mέθοδος αναγνωρίζει τρεις βασικές αρχές α) τη διαλογική αρχή, η οποία ενώνει δύο ανταγωνιστικές έννοιες οι οποίες επιφανειακά θα έπρεπε η μία να αποδιώχνει την άλλη, αλλά οι οποίες είναι αδιαχώριστες και απαραίτητες για την κατανόηση της ίδιας πραγματικότητας β) την ολογραμμική αρχή, που αποδεικνύει ότι το μέρος είναι μέσα στο όλο και το όλο στο εσωτερικό του μέρους και γ) την αρχή της επανερχόμενης οργάνωσης (principe de récursion organisationnelle), που σημαίνει ότι πρέπει να συλλάβουμε τις γενεσιουργές και αναδημιουργικές διαδικασίες ως αδιάλειπτους παραγωγικούς κύκλους, όπου κάθε στιγμή, συνιστώσα ή κανόνας της διαδικασίας είναι ταυτόχρονα παράγων και παράγωγο (αίτιο και αιτιατό) των άλλων στιγμών, συνιστωσών ή κανόνων. Κύριο  μέλημα της Méthode  είναι να κατανοήσει και να οργανώσει εκ νέου τη γνώση, την κοινωνία, την πολιτική και την ηθική. Αυτό  εξάλλου αποτελεί και τον μόνο δυνατό τρόπο αντίληψης και κατανόησης του πραγματικού.

Η πολιτική ήταν εξάλλου πάντα, από τα νεανικά του χρόνια, ένα από τα πεδία της κοινωνικής δράσης που τον απασχόλησαν τόσο ως ένταξη και συμμετοχή όσο και ως θεωρητική σύλληψη και προοπτική, σε σχέση με την πορεία και το μέλλον της ανθρωπότητας. 

Ήδη πολύ νέος, το 1941, εντάσσεται στο γαλλικό κομουνιστικό κόμμα και στρατεύεται στην Αντίσταση ενάντια στο ναζισμό. Το 1946, ως υπεύθυνος του γραφείου προπαγάνδας στη Γερμανία, στη διεύθυνση πληροφοριών της στρατιωτικής γαλλικής ζώνης, γνωρίζει από κοντά το γερμανικό λαό και καταγράφει στο βιβλίο του Το έτος μηδέν της Γερμανίας το πώς ένα έθνος πολιτισμικά αναβαθμισμένο, πατρίδα του Γκαίτε και του Μπετόβεν, μπόρεσε να δημιουργήσει τη βαρβαρότητα.

Η σταλινική αναψύχρανση που εκδηλώθηκε με την επιστροφή στις μεγάλες αποκηρύξεις και με τις νέες ανακριτικές δίκες στη Βουδαπέστη, στη Σόφια  στην Πράγα, θέτει τον νέο τότε Edgar Morin σε μια τραγωδία συνείδησης, ανάμεσα στην ιδέα και την πραγματικότητα, γεγονός που τον βρίσκει διαγραμμένο το 1951 από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η φροντίδα του όμως να μη χάσει το νόημα της καθολικότητας της ανθρωπότητας, του δίνει κουράγιο να συνεχίσει να πιστεύει σε ένα ανθρωποκεντρικό αριστερό  όραμα, σε μια πολιτικο-ηθική λύση, που τον δεσμεύει να συνεχίσει να ελπίζει σε μια προοπτική ζωής ενάντια σε κάθε υποδούλωση και ταπείνωση.

Η δημιουργία του περιοδικού Arguments (Επιχειρήματα) το 1956, με τους Roland Barthes, Jean Duvignaud και Colette Audry, και στη συνέχεια τον Κώστα Αξελό, αποτελεί ένα βήμα αμφισβήτησης, κριτικής σκέψης και γόνιμου προβληματισμού. Είχε τη διεύθυνση τού περιοδικού μέχρι το τελευταίο του τεύχος το 1962, στο πλαίσιο μιας συντακτικής επιτροπής που διαπνέεται από τα πάθη της εποχής και τον κριτικό προβληματισμό. Η σχολή της Φρανκφούρτης, κυρίως μέσω της σκέψης του Adorno και του Marcuse, η κριτική της τεχνικής του ύστερου  Heidegger, η διανοητική διείσδυση του Λούκατς, αποτελούν το υπόβαθρο ενός κριτικού στοχασμού που βρίσκεται σε συνεχή αναβρασμό. Από εδώ εξάλλου ξεπήδησε και η ιδέα μιας ανθρωπο-πολιτικής ή πολιτικής του ανθρώπου, καθώς και το σπέρμα της επιστημολογικής και μεθοδολογικής του σύλληψης περί της περίπλοκης σκέψης.

Το 1950 μπαίνει στο CNRS, στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας, όπου με τη στήριξη κυρίως του μαρξιστή κοινωνιολόγου George Friedmann και του φιλόσοφου Maurice Merleau-Ponty βρίσκει το πρόσφορο έδαφος για να αναπτύξει τις σκέψεις του και τις αναζητήσεις του. Στο χώρο αυτό παρέμεινε εξάλλου όλη τη ζωή του ως Διευθυντής Έρευνας. Επειδή όμως η μελέτη του πραγματικού συνοδεύεται πάντα για τον Edgar Morin με τη λειτουργία του φανταστικού, του μυθικού και του συμβολικού στοιχείου, τα οποία συνιστούν σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή θεμελιώδεις ανθρώπινες πραγματικότητες, μελετά τον κινηματογράφο στα βιβλία του Le cinema ou l’ Homme Imaginaire (1956) και les Stars (1957), ενώ παρουσιάζει το 1960, στο φεστιβάλ των Καννών, το κινηματογραφικό του έργο Chronique d’ un été. Ο διάλογος ανάμεσα στο πραγματικό και την αναπαράσταση του, ανάμεσα στο μαγικό και το ορθολογικό, μέσα από τον κινηματογράφο, δίνει ώθηση στη διπλή υπόσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο νέος κόσμος που γεννιέται μπροστά στα μάτια των ανθρώπων, κάτω από την επίδραση της βιομηχανίας του θεάματος και της κουλτούρας της μάζας, γίνεται στο βιβλίο του L’esprit du temps (1962) το αντικείμενο μιας κοινωνιολογίας του παρόντος, του σύγχρονου, η οποία συνιστά και μια ομάδα μελέτης διακριτής στο πλαίσιο του CECMAS (Centre d’études des communications) που ο Edgar Morin δημιουργεί στo 6^ο Τμήμα της Ecole pratique des hautes études (η οποία από το 1975 γίνεται η γνωστή Ecole des hautes études en sciences sociales.

     Το περιοδικό Communications που δημιούργησε με τους Barthes και Friedmann, γνωστό σε όλους μας για τις ενδιαφέρουσες μελέτες που αφιερώνει μέχρι σήμερα στην επικαιρότητα, συνιστά την επιστημονική προβολή των γεγονότων, όπως αυτά παρουσιάζονται μέσω των ΜΜΕ, συνεισφέροντας στον προβληματισμό σχετικά με τις κοινωνικές διαστάσεις των γεγονότων και την ιστορική εξέλιξη τους. Η σύλληψη της σύγχρονης πραγματικότητας, στη διαλεκτική του πραγματικού με το φαντασιακό, συνιστά μια  ανθρώπινη αναγκαιότητα η οποία απαιτεί αυτές οι δυο διεργασίες να βρίσκονται σε στενή αλληλεξάρτηση. Η μελέτη των μύθων μέσα από τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, τα περιοδικά, συνιστά για τον E. Morin, τη διερεύνηση της μαζικής κουλτούρας, που διεισδύει στο άτομο, προσανατολίζει το συγκινησιακό του κόσμο, συντελεί εντέλει στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. To μεντιακό γεγονός δηλώνει με αινιγματικό τρόπο την πραγματικότητα και λειτουργεί ως παραγωγός της ιστορίας, ως μια καθοριστική στιγμή στη διαδικασία των κοινωνικών μεταλλαγών.

      Η πολυπλοκότητα της σκέψης, η οποία συνιστά τον κοινό παρανομαστή στην επιστημολογική του σύλληψη -όπως προείπαμε- ανευρίσκεται και στην προσέγγιση του περί της κουλτούρας της μάζας, θεμελιώνει επίσης την αντίληψη του περί του γεγονότος που συνεχώς εξελίσσεται κάτω από την επίδραση της θεωρίας της πληροφορίας, την κυβερνητική, τη θεωρία των συστημάτων και τη σύλληψη της αυτο-οργάνωσης. Πρόκειται για μια σκέψη πολυδιάστατη, διεπιστημονική, όπου οι μηχανισμοί της εξέλιξης βρίσκονται στο επίκεντρο, αναλύοντας μέσα στη συγχρονικότητα την ιστορία ενώ εκτυλίσσεται.

Η ροή της ιστορίας, η εξέλιξη της ανθρωπότητας, βρίσκει πάντα τον Edgar Morin, στις επάλξεις του αγώνα. Ανένταχτος ιδεολόγος του σοσιαλισμού και της δημοκρατίας, δεν διστάζει να παίρνει θέσεις σε όλες τις πολιτικές εξελίξεις, από την Αντίσταση, τον πόλεμο στην Αλγερία, τον Μάη του ‘68, τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, τις τωρινές εξελίξεις που συγκλονίζουν τον Αραβικό κόσμο.  Ακούραστος στοχαστής και ακτιβιστής, παλεύει για την ανθρωπότητα σε πλανητικό επίπεδο, ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Αναφορά στην πολιτική του σκέψη βρίσκουμε συνεχώς  μέσα σε έργα του, όπως τα: Introduction à une politique de l’ homme (1965), Pour une politique de civilisation (2002), Vers l’abime? (2007), Pour et contre Marx (2010), Ma gauche (2010).

Η ιστορία, στο διανοητικό του έργο, βρίσκεται συνεχώς μπροστά σε νέα διακυβεύματα, η πορεία προς την ανεύρεση νέων δρόμων γίνεται γι’ αυτόν επιτακτική ανάγκη. «Μόνον με την ενεργό  συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική ζωή η περιπέτεια που λέγεται δημοκρατία μπορεί να γίνει εφικτή μέσα στην περιπέτεια της ιστορίας». Είμαστε όλοι φορείς της μεταλλαγής, της μεταμόρφωσης, των κοινωνικό- ιστορικών αλλαγών, της μεταμόρφωσης των δημιουργικών ικανοτήτων της ανθρωπότητας (La Voie-Pour l’ avenir de l’ humanité, 2011).

Μπροστά στην εναγώνια αναζήτηση ενός νέου δρόμου, στην ελπίδα της αναμόρφωσης του κόσμου και της ανθρωπότητας, μια φράση γίνεται κυρίαρχη, στο έργο και τη βίωση  της ζωής του: Μην παραιτείσαι, αναγνώρισε την πoλυπλοκότητα της γύρω σου και της μέσα σου πραγματικότητας. Ακόμη περισσότερο από ποτέ η ανάγκη για ελπίδα, για ανάταση, γίνεται επιταγή. «Κανείς δεν ξέρει ποτέ εάν, και πότε είναι πολύ αργά.»

Ή, με τα αγαπημένα λόγια του Ισπανού ποιητή Antonio Machado, τα οποία και συμπυκνώνουν το πολύμοχθο έργο του και τον διαρκή αγώνα και αγωνία προσφοράς του Εdgar Morin: «Caminante, no hay camino, el camino se hace al andar», («Εσύ που οδεύεις, δεν υπάρχει δρόμος, ο δρόμος φτιάχνεται στην πορεία»!).  

                                                                            Η Μαριάννα Ψύλλα διδάσκει Πολιτική Επικοινωνία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο