ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΡΑΒΑΣ, «Μακάριοι οι κατέχοντες την γην», Γαιοκτητικοί σχεδιασμοί προς απαλλοτρίωση συνειδήσεων στη Μακεδονία (1880-1909), εκδόσεις Βιβλιόραμα, σελ. 318
Η Ζιζή Σαλίμπα είναι οικονομολόγος-ιστορικός
ΤΗΣ ΖΙΖΗΣ ΣΑΛΙΜΠΑ
Η αργή αποσύνθεση της οθωμανικής αυτοκρατορίας δημιούργησε μια μόνιμη πηγή προστριβών, που κάλυψε ολόκληρο τον 19ο αιώνα, καθώς τα διάφορα μη «τουρκικά» στοιχεία ήθελαν να συγκροτηθούν σε έθνη, ενώ παράλληλα αυξάνονταν οι αλληλοσυγκρουόμενες φιλοδοξίες της Ρωσίας και της Βρετανίας στην ανατολική Μεσόγειο. Η Μακεδονία, μια περιοχή που δεν διετέλεσε ποτέ επίσημη οθωμανική διοικητική διαίρεση, μια περιοχή, όπως γνωρίζουμε, χωρίς σαφή σύνορα, αποτέλεσε την εστία των βαλκάνιων εθνικιστών.
Οι περισσότεροι κάτοικοι της Μακεδονίας ήταν ορθόδοξοι Σλάβοι. Ο αγώνας για την απόκτηση συλλογικής ταυτότητας, που σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής ήταν το πρώτο αναγκαίο βήμα για το μετασχηματισμό των «εθνών» σε «κυρίαρχα κράτη», χρησιμοποίησε τα ιδεολογικά οπλοστάσια του βουλγαρικού και του ελληνικού αλυτρωτισμού. Μήλον της έριδος ήταν οι χειρώνακτες, επήλυδες, βούλγαροι, κολλήγοι που εργάζονταν στα μεγάλα τσιφλίκια των οθωμανών αξιωματούχων.
Για το Μακεδονικό ζήτημα, οι μέχρι σήμερα επιστημονικές προσεγγίσεις είχαν ως πεδίο αναφοράς τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και τον διπλωματικό πυρετό, χωρίς να φέρνουν στην επιφάνεια τις νοοτροπίες, τις ιδεολογίες και τις κοινωνικές αντιθέσεις, που άλλοτε υποδαύλιζαν και άλλοτε κατεύναζαν οι κυβερνητικοί κύκλοι και τα εθνικά κινήματα επί του πεδίου της μακεδονικής γης. Ο ιστορικός Σπύρος Καράβας, στο βιβλίο αυτό, ιχνηλατεί και αναδεικνύει το ιδεολόγημα του ελληνικού επεκτατισμού στη Μακεδονία.
Θα ήθελα να επισημάνω ότι ο τίτλος του βιβλίου, «Μακάριοι οι κατέχοντες την γην», παραπέμπει στο γνωστό «beati possidentes» του ρωμαϊκού δικαίου, που εκφράζει την υπερίσχυση της χρησικτησίας, της κατοχής και της νομής επί της ιδιοκτησίας. Στην περίπτωση της Μακεδονίας, ο εκτοπισμός των Βουλγάρων και ο τέλειος εξελληνισμός των διεκδικούμενων περιοχών, σύμφωνα με τις προτεινόμενες στρατηγικές, θα γινόταν με την επικράτηση «ελλήνων γεωργών και μόνον ελλήνων», στα κτήματα που θα αγοράζονταν καταρχήν από «έλληνες» ομογενείς και αργότερα από τράπεζες ή εταιρείες ελληνικών συμφερόντων. Άλλωστε, είναι γνωστό, πως εκείνη την εποχή, ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων, ο νόμος περί γαιοκτησίας του 1858 έδινε για πρώτη φορά τη δυνατότητα ακόμη και σε μη οθωμανούς υπηκόους να αγοράζουν γη. Εν τέλει, το καθεστώς γαιοκτησίας, ο αναδασμός της γης και στη συνέχεια η διανομή της στους καλλιεργητές, εν ολίγοις, το αγροτικό ζήτημα, αποτελούσε μια μόνιμη πηγή αναταραχών, όχι μόνο στα Βαλκάνια αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Το βιβλίο του Σπύρου Καράβα θέτει στο επίκεντρο το θεσμό της γαιοκτησίας, δηλαδή το ζήτημα της κατοχής και της νομής της Μακεδονίας από τους «έλληνες» -ή τους εξελληνισμένους καλλιεργητές της- παρουσιάζοντας και αναλύοντας ιστορικές μαρτυρίες που εκφράζουν ανάγλυφα τα προβλήματα, τις στρατηγικές και τις αγωνίες του ελληνικού αλυτρωτισμού. Το βιβλίο, γνωστοποιώντας καλά κρυμμένα μέχρι σήμερα στοιχεία, καταγγέλλει τη ρητορεία που συνόδευε τους γεωπολιτικούς σχεδιασμούς του ελληνικού κράτους και θέτει στο προσκήνιο, τα στερεότυπα και τις αντιφάσεις της ελληνικής εθνικιστικής ιδεολογίας.
Ο συγγραφέας επιλέγει, αντί εισαγωγής και επιλόγου, να παρουσιάσει δύο παρεμφερή υπομνήματα, που χρησιμεύουν ως χρονικά όρια της ανάλυσής του˙ το πρώτο του 1859, από τον εγκατεστημένο στις Σέρρες γιατρό Ιωάννη Θεοδωρίδη, και το δεύτερο του 1909, από τον πρόξενο Σερρών Αντώνιο Σαχτούρη.
Από τις πρώτες σελίδες, ο συγγραφέας μεταφέρει ανάγλυφα και γλαφυρά την υποβόσκουσα αγωνία των ιθυνόντων, που προέρχεται από την ακαταλληλότητα των εκπαιδευτικών μηχανισμών και της εκκλησίας, να μεταλαμπαδεύσουν το «ελληνικό φρόνημα» στους κατοίκους της περιοχής. Η διαδικασία απόκτησης εθνικής συνείδησης που στηρίζεται στην κοινή καταγωγή, ξεκινά από τον γλωσσικό εξελληνισμό των κατοίκων της επίδικης περιοχής. Προτείνεται η ίδρυση και λειτουργία ελληνικών σχολείων και η στράτευση Ελλήνων δασκάλων και ιερέων.
Βασικός πυλώνας του βιβλίου είναι η ανάλυση του πονήματος του Αθανάσιου Ευταξία, με τίτλο «Το Έργον του Ελληνισμού εν Μακεδονία», που τυπώθηκε το 1880, λίγο πριν την προσάρτηση της Θεσσαλίας, κατά τη χρονική στιγμή που ομογενείς αγόραζαν θεσσαλικά τσιφλίκια από τους μουσουλμάνους ιδιοκτήτες τους. Το φυλλάδιο κυκλοφόρησε σε πολύ περιορισμένο αριθμό αντιτύπων και διανεμήθηκε στους «ευάριθμους ομογενείς» οι οποίοι άλλωστε, ως υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είχαν τη δυνατότητα με βάση τους νόμους του οθωμανικού δικαίου να συμμετέχουν στο προτεινόμενο εγχείρημα, της αγοράς γης από τους τοπικούς μπέηδες.
Έχω την πεποίθηση, ότι ο Αθανάσιος Ευταξίας, μετέπειτα υπουργός Εθνικής Οικονομίας (1915) και πρωθυπουργός της Ελλάδος (1926), προσπαθεί στο κείμενό του να μεταφέρει με εκσυγχρονιστικό λόγο στην περιοχή της Μακεδονίας το θεσμό του «απουσιάζοντα γαιοκτήμονα» (absentee landlord) ή αλλιώς της «απουσιάζουσας ιδιοκτησίας» (absentee ownership), μέσω των πλουσίων ομογενών˙ θεσμός που εκείνη την εποχή κλυδωνιζόταν στην Ιρλανδία, από τις διεκδικήσεις της Ιρλανδικής Εθνικής Ένωσης (Irish National Land League) των καθολικών καλλιεργητών εναντίον των Άγγλων προτεσταντών γαιοκτημόνων. Οι αναφερόμενοι στο βιβλίο «οικονομικά κατεστραμμένοι και πολιτικά επικίνδυνοι ιρλανδοί αγρότες», που σχεδίαζαν ανεπιτυχώς οι βρετανικές διπλωματικές αρχές να μεταφέρουν ως εποικιστές στη Μακεδονία -και άλλωστε γι’ αυτό ζήτησαν την άδεια του Σουλτάνου- θα πρέπει, κατά την άποψή μου, να μην πληρούσαν τις οικονομικές και κοινωνικές προϋποθέσεις για να μεταναστεύσουν στην Αμερική. Επιπλέον, θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν και ως φθηνό εργατικό δυναμικό, με το πρόσθετο προσόν της κατανόησης της αγγλικής γλώσσας σε έργα υποδομής που τυχόν θα αναλάμβαναν εταιρείες βρετανικών συμφερόντων.
Ο Ευταξίας, ως υπέρμαχος του «εθνικού κράτους», και ως εκ τούτου εκσυγχρονιστής, επαγγελλόταν τη δημιουργία μιας βιώσιμης οικονομίας, με βάση τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας, του εμπορίου και την ανάπτυξη βιομηχανίας. Όπως πολύ εύστοχα αναλύει ο συγγραφέας, οι επαγγελίες του ενίσχυαν το ιδεολόγημα του εξελληνισμού, όμως, κατά την άποψή μου, στηρίζονταν σε σαθρή βάση: εκείνη την εποχή ο μηχανισμός της αγροτικής πίστης, ως απαραίτητος μοχλός του γεωργικού εκσυγχρονισμού, ήταν αδύνατον να τεθεί σε λειτουργία, καθώς απαγορευόταν από την οθωμανική νομοθεσία ο ενυπόθηκος τραπεζικός δανεισμός. Ενώ η Γεωργική Κρατική Τράπεζα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ιδρύθηκε αργότερα, το 1889.
Η πρόταση Ευταξία, να αγοραστούν από πλούσιους ομογενείς σε τιμή ευκαιρίας τα κτήματα των μουσουλμάνων τοπικών αρχόντων, με στόχο τον εξελληνισμό των βουλγάρων κολλήγων και, σε περίπτωση που αυτοί δεν «ομοφρονήσουν», να αντικατασταθούν με ελληνόφρονες γεωργούς, δεν ήταν δυνατόν να τελεσφορήσει. Οι ομογενείς φάνηκαν απρόθυμοι να αναλάβουν τους πολιτικούς και κοινωνικούς κινδύνους που εγκυμονούσε η περιοχή. Επιπλέον, γνωρίζουμε πως η σαγήνη που ασκούσε η αμερικανική ήπειρος, ως «Γη της Επαγγελίας», καθιστούσε δυσεύρετους όχι μόνο τους ελληνόφρονες, στην πλειοψηφία τους μικροϊδιοκτήτες γεωργούς, αλλά όλους τους βαλκάνιους καλλιεργητές.
Ο Σπύρος Καράβας επικεντρώνεται και αναλύει διεξοδικά την ανάδυση και την εξέλιξη του ιδεολογήματος που στηρίζεται στις επεκτατικές φιλοδοξίες του ελληνικού κράτους, και ταυτόχρονα δίνει το έναυσμα για μια περαιτέρω διεπιστημονική ανάλυση των συσχετισμών της Μεγάλης Ιδέας και εν γένει της εθνικιστικής ιδεολογίας, με το θέμα της γαιοκτησίας ή οποιουδήποτε άλλου τύπου παραγωγικής ιδιοκτησίας.
Ας σημειωθεί ότι, στο πεδίο της Οικονομικής Επιστήμης, ο πρωτεργάτης της θεσμικής ανάλυσης, Θορστάιν Βεμπλέν, στο βιβλίο του Absentee ownership and business enterprise in recent times, που επανεκδίδεται συνεχώς από το 1923 μέχρι σήμερα, θεωρεί τον πατριωτισμό ως ένα βασικό εργαλείο, που χρησιμοποιείται κατά κόρον από τους καπιταλιστές/κεφαλαιούχους ή τους «απόντες γαιοκτήμονες», για να εξουδετερώνουν τις ανατρεπτικές επιρροές των φυσικών ενοίκων, των καλλιεργητών της γης!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου