Η πρώτη επανάσταση του 21ου αιώνα

ΤΟΥ ΣΤΑΘΗ ΓΟΥΡΓΟΥΡΗ

Στην Αίγυπτο (και βεβαίως την Τυνησία) συντελείται η πρώτη επανάσταση του 21^ου αιώνα. Είμαστε τυχεροί που ζούμε στην εποχή ενός τέτοιου κοσμοϊστορικού γεγονότος, έστω κι αν δεν είμαστε στους δρόμους, μαζί με αυτούς που την πραγματοποιούν, ως έκφραση της καθημερινής τους ζωής.

Πρόκειται για επανάσταση που μεταμορφώνει τους όρους με τους οποίους, μέχρι τώρα, κατανοούσαμε τι σημαίνει επανάσταση. Παρόλο που, όπως έχει ήδη ειπωθεί, μπορεί κανείς να συνδέσει το ύφος της επανάστασης στην Αίγυπτο με αυτό που οδήγησε στη κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου και συνεπώς του σοβιετικού κόσμου, το παρόν γεγονός –το οποίο, επαναλαμβάνω, ακόμα συντελείται– υπερβαίνει το γεγονός του ‘89. Κι αυτό γιατί δεν παραμένει στο αίτημα της πολιτικής ελευθερίας, αλλά απαιτεί επίσης την πλήρη αναδιάρθρωση τη κοινωνίας, τη δημιουργία νέων θεσμών (πολιτικών και κοινωνικών), την πραγματοποίηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ισονομίας. Τι ακριβώς θα συμβεί παραμένει άγνωστο, αλλά τα αιτήματα αυτά καθαυτά και κυρίως το ότι προέκυψαν μέσα από αυτόνομες πράξεις είναι εξ ορισμού επαναστατικό γεγονός που αποκλείεται να εκλείψει.

Επιπλέον, καθότι η επανάσταση αυτή συντελείται στον αραβικό κόσμο και σε κατά κύριο λόγο μουσουλμανική κοινωνία, η εμβέλεια των συνεπειών υπερβαίνει και τα στενά γεωγραφικά όρια –τα οποία είναι ήδη πολλαπλά και επικαλυπτόμενα (Μέση Ανατολή, Βόρειος Αφρική, Νοτιοανατολική Μεσόγειος)– αγγίζοντας πραγματικά παγκόσμιες διαστάσεις, καθότι συνάμα αναιρεί το προηγούμενο ισλαμικό μοντέλο της Ιρανικής επανάστασης.

Είναι αδύνατο ακόμη να εκτιμήσουμε το μέγεθος της σημασίας των γεγονότων στον καθεξής αυτοπροσδιορισμό του κάθε Άραβα, όπου κι αν βρίσκεται στην υφήλιο. Η επανάσταση στην Τυνησία και την Αίγυπτο σημαίνει την ανάσταση του αραβικού κόσμου εν γένει, στο ευρύτερό του φάσμα και εναντίον μιας παγκοσμίως ολοένα και πιό ανίσχυρης αραβικής ελίτ. Ο,τι και να προκύψει, το ρήγμα με το παρελθόν ενός αιώνα, που είδε τη μετάβαση από την αποικιοκρατία στην εθνική ανεξαρτησία –ενός αιώνα συνεχούς εξάρτησης από πρώην και νυν αποικιακές δυνάμεις– είναι αγεφύρωτο. Όλοι οι Άραβες τώρα ξέρουν –και όσοι ακόμη τους εξουσιάζουν το ξέρουν επίσης, αλλά με φόβο– τι σημαίνει αυτονομία, τι σημαίνει να απαιτείς, χωρίς ενδοιασμό και φόβο, και να κερδίζεις, ως σύσσωμη κοινωνία, το δικαίωμα να αποφασίζεις το παρόν και το μέλλον σου. Για τον αραβικό κόσμο –και βεβαίως για το Ισραήλ και την Παλαιστίνη– τα γεγονότα αποτελούν μια εκ βάθρων αναδιάρθρωση της γεωπολιτικής δυναμικής, με συνέπειες ακόμη απροσδιόριστες αλλά σίγουρα ανατρεπτικές.

Φαίνεται ήδη από τον τρόπο που οι απανταχού Άραβες γιόρτασαν την πτώση του καθεστώτος Μουμπάρακ και από τις νέες εξεγέρσεις στην Υεμένη, την Αλγερία, το Μπαχρέιν, αλλά και το Ιράν.  Ακόμη και οι διαδηλώσεις των γυναικών στην Ιταλία εναντίον του Μπερλουσκόνι δεν μπορεί να θεωρηθούν ανεπηρέαστες από τις επαναστατικές εικόνες στην Αίγυπτο. Ούτε, βεβαίως, η εξέγερση του Δεκεμβρίου 2008 μπορεί να εξαιρεθεί από αυτό το σχήμα. Γνωρίζουμε ότι σε διάφορους χώρους στο διαδίκτυο, η αραβική νεολαία χαιρέτισε τότε τις πράξεις της αντίστοιχης ελληνικής, ως παράδειγμα προς μίμησιν. Ιδιαίτερα στα εγγύς γεωπολιτικά πλαίσια, η παρουσία μιας ανεξάρτητης δημοκρατικής Αιγύπτου θα σημαίνει πλήρη ανατροπή των δεδομένων. Ο μεγαλύτερος δε κίνδυνος για το Ισραήλ είναι η ενδεχόμενη αμφισβήτηση της Παλαιστινιακής ηγεσίας (της Χαμάς συμπεριλαμβανομένης) από μια ελεύθερη παλαιστινιακή νεολαία.

Η 11^η Φεβρουαρίου 2011 τυχαίνει να σηματοδοτεί 32 ακριβώς χρόνια από την μέρα που κατέρρευσε το καθεστώς Παχλεβί, γεγονός που οδήγησε στην εγκαθίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν (11-2-1979). Τώρα, στην ουσία, πρόκειται για την ιστορικά τελεσίδικη αποσύνδεση αυτών των δύο ετερόκλητων ονομάτων. Γιατί, και στην Αίγυπτο και την Τυνησία, το επαναστατικό κίνημα για την δημοκρατία ουδέποτε επικαλέστηκε θρησκευτική εξουσία. Ακόμη και οι μαζικές προσευχές στην Πλατεία Ταχρίρ πριν τις ανακοινωθείσες πορείες παρέμειναν στα πλαίσια μιας κοινωνικής και όχι πολιτικής πρακτικής. Κορυφαία παραμένει η εικόνα Χριστιανών Αιγυπτίων να σχηματίζουν ανθρώπινη αλυσίδα προστασίας των προσευχόμενων Μουσουλμάνων συντρόφων τους, από τυχόν επιθέσεις τραμπούκων της παρακρατικής αστυνομίας. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα, που σημειωτέον δεν υπερβαίνει το 15% του πληθυσμού, εξ αρχής υποστήριξε (και συνεχίζει) το αίτημα μια πραγματικής (δηλ. όλως διόλου κοσμικής) δημοκρατίας. Ο κυρίαρχος Οριενταλισμός, που θέλει κάθε αντίσταση στην εξουσία στις μουσουλμανικές κοινωνίες να είναι εκδήλωση θρησκευτικού φανατισμού και τρομοκρατίας, καταρρίφθηκε μέσα σε 18 μέρες.

Μιλάμε για 18 μέρες μιας εκρηκτικής λαϊκής πράξης, που συνύφανε μια τεχνολογικά ευφυή αστική νεολαία, ένα βαθειά ριζωμένο εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα, την πρωτοβουλία ανεξάρτητων γυναικών, μέσα και έξω από την οικογένεια, τη φιλελεύθερη αστική τάξη, την εκπαιδευμένη οργάνωση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας σε επαγγέλματα καίριας σημασίας (κυρίως των γιατρών) και πάνω από όλα την αυθόρμητα και αυτόνομα οργισμένη συνάθροιση δεκάδων χιλιάδων φτωχών ανθρώπων. Ας μην ξεχνάμε, ότι η έκρηξη αυτής της επαναστατικής οργής ξεπήδησε από την αυτοπυρπόληση ενός απεγνωσμένου μανάβη σε δρόμο της Τύνιδας.

Στην Αίγυπτο και στην Τυνησία βλέπουμε την ίδια την έννοια της επανάστασης να μεταμορφώνεται μπροστά στα μάτια μας και ταυτόχρονα να συνδέεται με τη στοιχειώδη και ακέραιη σημασία της. Επανάσταση δεν σημαίνει πλέον βίαιη ανατροπή του πολιτικού καθεστώτος εν είδει πραξικοπήματος, υπό τις διαταγές μιας πρωτοποριακής επαναστατικής ηγεσίας, η οποία οδηγεί αναπόφευκτα σε εμφύλια σύρραξη που δεν τελειώνει ποτέ για τις γενιές που την ζουν, σημαδεύοντας ταυτόχρονα τις γενιές που ακολουθούν. Επανάσταση πλέον σημαίνει αυτό που πάντα σήμαινε στη ουσία: την αναίρεση της συγκατάθεσης ενός λαού στην εξουσία που τον κυβερνά. Γιατί, σε τελευταία ανάλυση, καμία εξουσία δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς τη στήριξη της κοινωνίας – συνειδητή ή ασυνείδητη, κατά βούληση ή με το ζόρι, από συμφέρον ή από φόβο. Ο μέγας Ετιέν Λα Μποεσί, πρώτος μίλησε για την εθελοδουλεία των κοινωνιών το 1549, ταυτόχρονα υποδεικνύοντας ότι φτάνει μόνο οι πολλοί να συνειδητοποιήσουν ότι υπερέχουν του Ενός που τους εξουσιάζει. Το κάλεσμα του Λα Μποεσί ισχύει πλήρως για τις σημερινές απανταχού ολιγαρχίες, που καπηλεύονται το όνομα της δημοκρατίας, με μέγιστη την ευθύνη του εκάστοτε δήμου, που δεν ανταποκρίνεται στο καθήκον της αυτοθέσμισης και αυτοκυβέρνησής του.

Καταλαβαίνω∙ κάποιοι θα πουν ότι δεν φτάνει η αναίρεση της συγκατάθεσης. Με αυστηρούς όρους, τούτο ισχύει: η αναίρεση συγκατάθεσης στην ετερονομία (πράξη αρνητική) επιβάλλει τη θετική πράξη δημιουργίας θεσμών αυτονομίας, για να επιτευχθεί το καθεστώς δημοκρατίας. Όμως, χωρίς πρώτα την αναίρεση, τίποτε δεν αλλάζει ποτέ. Η δε αναίρεση είναι αφ’ εαυτού, στην άρνησή της, πράξη αυτονομίας.

Τέλος, πολλά έχουν ειπωθεί ήδη, μέσα από τον αραβικό χώρο, για την περιπλοκότητα των συσχετισμών που έπαιξαν ρόλο στη μέχρι τώρα πορεία αυτής της αυθόρμητης επανάστασης. Χωρίς αμφιβολία, η παγκόσμια οικονομική κρίση του καπιταλισμού και το πλήγμα που κατέφερε στα φτωχότερα στρώματα της Αιγύπτου και της Τυνησίας είναι η τελευταία γραμμή της ανοχής και ο καταλύτης που ρευστοποίησε την συσσωρευμένη αγανάκτηση γενεών. Και σίγουρα ένα άριστα οργανωμένο και ανεξάρτητο εργατικό κίνημα, με μεγάλη πείρα σε αληθινές (κι όχι κατ’ όνομα) απεργίες, έπαιξε καίριο ρόλο. Η απειλή γενικής απεργίας –προς δικαίωση του Ζωρζ Σορέλ, που την ανήγαγε στον κατ’ εξοχήν μύθο του εργατικού κινήματος– έσπρωξε εντέλει το καθεστώς Μουμπάρακ στο γκρεμό. Πέρα από όλα αυτά, όμως, ας θυμηθούμε ότι ένα από τα αιτήματα των Αιγυπτίων που έγινε επαναστατική κραυγή στα χείλη του πλήθους ήταν κάραμα: αξιοπρέπεια. Το αίτημα αυτό ήδη πραγματοποιήθηκε από την επανάσταση την ίδια, την επανάσταση της αξιοπρέπειας.

Ο Στάθης Γουργουρής διδάσκει Συγκριτική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. ssg93@columbia.edu