Η φιλοσοφία ως αφήγηση του παρόντος

Μια ανθολογία γαλλικών φιλοσοφικών κειμένων, μεταφρασμένων στα αγγλικά, και η παρουσίασή της από τον Ετιέν Μπαλιμπάρ στη Νέα Υόρκη

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΜΑΥΡΕΛΟΥ

Όπως παρατήρησε ο ίδιος ο Balibar κατά την παρουσίαση του βιβλίου French Pholosophy since 1945. Problems, Concepts, Inventions [=Η Γαλλική Φιλοσοφία από το 1945. Προβλήματα, Έννοιες, Επινοήσεις] (The New Press 2011, σ. 496), στη Νέα Υόρκη (στις 22-10-2010), εκείνος και ο συνεκδότης Rajchman John θέλησαν μέσω της ανθολογίας να αναδείξουν τις αναδυόμενες στην παρούσα χρονική συγκυρία φιλοσοφικές τάσεις, δηλαδή να δώσουν έμφαση στο παρόν (φιλοσοφική «στιγμή») και όχι στο παρελθόν (ιστορική προσέγγιση της φιλοσοφικής γραφής). Η ανθολόγηση δεν έγινε με χρονική σειρά, αλλά με βάση κάποιους άξονες θεματικούς και ταυτόχρονα μεθοδολογικούς ή τελεολογικούς (ως προς την κοσμοθεωρία που αναδεικνύεται από το έργο του κάθε φιλοσόφου). Όπως αστειευόμενος μας παρότρυνε ο Γάλλος διανοητής να αντιμετωπίσουμε την ανθολογία, αυτοί οι άξονες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως πυρήνες για κεφάλαια μιας δημιουργικής αφήγησης για τη φιλοσοφία, το παρελθόν της και το μέλλον της, ένα είδος μυθιστορήματος!

Η πρώτη εισαγωγική ομάδα κειμένων κινείται γύρω από τον άξονα Σε αναζήτηση μιας νέας κριτικής. Μετά τις τρεις «Κριτικές» του Καντ και την επίθεση που δέχτηκε ο φιλόσοφος αυτός από τον Χέγκελ και τους μεταεγελιανούς, η μεταφυσική παραγκωνίστηκε και τον 20ό αιώνα άνθισε η «στρουκτουραλιστική» κριτική.

Κατά τον Balibar, αυτή η «εποχή» φαίνεται στις μέρες μας να έχει περάσει και η διανόηση να αναζητεί μια «Κριτική» διαφορετική, τόσο από αυτές του Καντ όσο και από την εγελιανή ή τη χουσερλιανή έννοια της ιστορικότητας∙ σαν μια τέταρτη κριτική σε αυτές του Καντ, με εγελιανό υπόβαθρο, αλλά πέραν του Χέγκελ. Αποφεύγοντας τα άκρα, τόσο τη μεταφυσική όσο και τη φαινομενολογία, η νέα σκέψη οδηγείται προς ένα μέλλον στο οποίο αναζητεί την ιστορικότητά της σε νέα, εναλλακτική και μετα-εγελιανή, βάση, αποφεύγοντας τις διχοτομίες. Φαίνεται όμως ότι ο Χέγκελ δεν παραγκωνίζεται!

Ανάμεσα στις διευκρινήσεις για τη νέα αυτή μορφή της κριτικής σκέψης, υπήρξε και μια νύξη στο «εξαρτώμενο» (πολιτικά) παρελθόν της μαρξιστικής (και όχι μόνο) κριτικής, αφού η «νέα» αυτή μορφή Κριτικής θα πρέπει, πάντα κατά τον Balibar, να μην είναι επ’ ουδενί υποχείριο της πολιτικής, αν και η πολιτική ιδεολογία πρέπει να υπάρχει ως υπόβαθρο. Έτσι και αλλιώς, ένα κείμενο, αν δεν κρύβει πίσω του πολιτική ιδεολογία, δηλαδή αν είναι «α-πολιτικό», μπορεί, πάντα κατά τον ίδιο, να χαρακτηριστεί και α-ιστορικό.

Μετά την εισαγωγή του πρώτου μέρους, τα επόμενα μέρη-ομάδες κειμένων της ανθολογίας είναι τα εξής: Ιστορίες της αλήθειας (Histories of truth): Η επικράτηση της «στρουκτουραλιστικής» κριτικής τον 20ό αιώνα ιστορικοποίησε (παγώνοντας;) την έννοια της αλήθειας, κατά την άποψη του Balibar. Τα κείμενα που δίνονται σχετίζονται με τις έννοιες της αλήθειας και της ιστορίας ή της αλήθειας στην ιστορία. Θέματα διαφοράς (Questions of difference), όπου τα κείμενα αφορούν στις διαμάχες που αφορούν σε θέματα διαφοράς και διαφωνίας, προφανώς σε σχέση με την προαναφερθείσα διπολικότητα ή διχοτομία. Γεγονός (Event), με κείμενα που αφορούν στην αντίληψη του παρελθόντος και του παρόντος, με έμφαση στο τελευταίο, δηλαδή σε μια μεθοδολογία που δεν αντιμετωπίζει τη στιγμή ως μουσειακή «κατάσταση» («situation») ή αντικείμενο, αλλά ως εν τω γίγνεσθαι γεγονός («event») με πολιτική χροιά. Το Υποκείμενο (The Subject), είναι η θεματική ομάδα κειμένων που σχετίζεται με τον φορέα που διαμορφώνει τη «νέα» αυτή Κριτική, το υποκείμενο που αντιλαμβάνεται και εκφράζει την άποψή του για την πραγματικότητα και την αλήθεια. Θεσμός και εξέγερση (Institution and insurrection), όπου τα κείμενα δεν αφορούν μόνο στις βασικές αλλαγές της νεωτερικής εποχής στην πολιτική (από τον Μακιαβέλι και μετά), αλλά και σε άλλους τομείς (ηθική, φιλοσοφική σκέψη εν γένει, δίκαιο κλπ.). Η σκέψη στην Τέχνη (Thinking in Art)∙ με τον τρόπο της τέχνης, η φιλοσοφία προσπαθεί να δει τον εαυτό της, όπως επισημάνθηκε στην αρχή για την παρατήρηση του Balibar σχετικά με την αντιμετώπιση της ανθολογίας ως δημιουργική γραφή. Το κυριολεκτικό του επικοινωνιακού ξερού (επιστημονικού ή μεθοδολογικά στρουκτουραλιστικού [;]) λόγου δεν είναι απαραίτητα ο μόνος δρόμος. Το μεταφορικό είναι αυτό που δίνει στον φιλοσοφικό λόγο μια επιπλέον διάσταση, επιτρέποντάς του να εκφραστεί σε ένα πιο ευρύ φάσμα, που ενδεχομένως να ανταποκρίνεται στη «νέα» αυτή μορφή κριτικής, την οποία ο Γάλλος φιλόσοφος βλέπει να αναδύεται.

Το πιο ενδιαφέρον σημείο της εν λόγω παρουσίασης ήταν η απάντησή του σε δύο ερωτήσεις. Όταν του ζητήθηκε να εξηγήσει γιατί δεν υπάρχουν μη μαρξιστές ή μαρξίζοντες φιλόσοφοι στην ανθολογία, ο Balibar βρέθηκε εν μέρει σε θέση άμυνας, αποδεχόμενος ότι θα μπορούσαν να είχαν μπει και άλλοι, αλλά ότι το υλικό ήταν τεράστιο και η επιλογή δύσκολη. Ανάμεσα στις κατευθύνσεις της ανθολογίας ήταν και αυτή, χωρίς ωστόσο να δηλώνεται. Ευγενικά φερόμενος, δεν ήθελε να θίξει τον συντηρητισμό του ακροατή, αλλά έτσι ανέδειξε εμμέσως (άγνωστο γιατί όχι με άμεσο τρόπο) και την προτίμησή του στη ριζοσπαστικού τύπου σκέψη και Κριτική και όχι στη συντηρητική διανόηση. Ωστόσο, η έλλειψη αυτή μάλλον αναδεικνύει την πληθώρα του υλικού και τις δυσκολίες να επιλεγούν κάποιοι και άλλοι να μείνουν έξω, όπως εξάλλου τόνισαν οι δύο συνεκδότες.

Βέβαια, πιο σημαντική είναι η απουσία ονομάτων σχετικών με τις δηλωθείσες προτιμήσεις προς τη ριζοσπαστική σκέψη, όπως εκείνο του Κορνήλιου Καστοριάδη. Ο γράφων ρώτησε για την εν λόγω έλλειψη, προσπαθώντας να επισημάνει το γεγονός ότι δεν είναι μόνο η πολιτική ιδεολογία που κατευθύνει τις επιλογές, αλλά και οι προσωπικές προτιμήσεις! Και τελικά ο Balibar αναγκάστηκε να δεχτεί ότι ο Καστοριάδης απουσιάζει επειδή απλά ο ίδιος δεν τον θεωρεί σημαντικό για την εξέλιξη της φιλοσοφίας τον 20ό αιώνα. Πίσω από αυτή τη δήλωση ενδεχομένως να κρύβεται η καθαρά προσωπική απαρέσκεια του Γάλλου φιλοσόφου για τον συγγραφέα της Φαντασιακής Θέσμισης της Κοινωνίας.

Εν τέλει, η ανάδειξη της προσωπικής προτίμησης και των επιλογών με βάση κάποια κριτήρια μη «αντικειμενικά» αναδεικνύει ίσως καλύτερα την άποψή του για τη νέα μορφή «Κριτικής», η οποία δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στον ένα πόλο (αντικειμενικό). Αναδεικνύει όμως και την ανθρώπινη πλευρά της κάθε προσπάθειας επιλογής των αντιπροσωπευτικών δειγμάτων μιας εποχής και του κάθε ανθρώπινου λόγου, ακόμα και του φιλοσοφικού.

Ο Νίκος Μαυρέλος διδάσκει Νεοελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Θράκης