Η περίπτωση Αντιόχεια

Μια πόλη σε κρίση τον 11ο μ.Χ. αιώνα

ΤΗΣ ΒΕΡΟΝΙΚΗΣ ΔΑΛΑΚΟΥΡΑ

Στο βιβλίο του Rodney Stark Η εξάπλωση του χριστιανισμού ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια είναι αφιερωμένο στην πόλη της Αντιόχειας. Στόχος του συγγραφέα είναι, αφενός να παρουσιάσει τις συνθήκες της καθημερινής ζωής στην παραπάνω πόλη, αφετέρου να εμβαθύνει στον ρόλο τον οποίο αυτή διαδραμάτισε τον κρίσιμο 10ο αιώνα, αρχή του εξισλαμισμού της Μικράς Ασίας.

Η Αντιόχεια αποτελούσε για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία κομβικό σημείο μεγάλης στρατηγικής σημασίας• φυσικό οχυρό το οποίο δέσποζε στην νοτιοανατολική Μικρασία, έγινε συχνά θέατρο συγκρούσεων και εξεγέρσεων. Τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, αντιδρώντας στην καταπίεση του κέντρου εξουσίας, της Κωνσταντινούπολης, και ζώντας κάτω από άθλιες συνθήκες, προοδευτικά συσπειρώνονταν γύρω από τους θρησκευτικούς αρχηγούς, τους πατριάρχες.

Ο Σταρκ, χρησιμοποιώντας τον χαρακτηρισμό «αστικό χάος», περιγράφει, βασιζόμενος στις πηγές, μια πόλη η οποία «αυτή καθεαυτή θα μπορούσε να είναι αποκύημα της φαντασίας, καθώς δεν υπάρχει εκεί ούτε μία λέξη για τους δρόμους, τους υπονόμους, την υδραυλική εγκατάσταση, τις παροχές νερού, τα κτίρια, τη βιομηχανία, τις αγορές, τις εθνικές συνοικίες, το έγκλημα, τα απορρίμματα, τους επαίτες, ή οποιεσδήποτε από τις πραγματικότητες της αστικής ζωής».

Η Αντιόχεια είχε ιδρυθεί το 300 π.Χ.∙ είναι χαρακτηριστικό ότι ο ιδρυτής της Σέλευκος Α΄ φρόντισε να ρυμοτομήσει την πόλη σε δύο τομείς, υψώνοντας ένα τείχος, ώστε οι Σύριοι να κατοικούν χωριστά από τους Έλληνες και οι δύο εθνότητες να μην έρχονται σε επαφή.

Για πολλούς αιώνες η Αντιόχεια ήταν, όσον αφορούσε στην κοινωνική δομή, μια πόλη ελληνορωμαїκή. Οι συνθήκες διαβίωσης των λαϊκών στρωμάτων εξακολουθούσαν να είναι παραπάνω από τραγικές, σχετικά με τους κανόνες υγιεινής και την παροχή κάποιας στοιχειώδους φροντίδας στη μεγάλη μάζα του πληθυσμού. Με την εγκληματικότητα σε υψηλά επίπεδα, οι εξαθλιωμένοι κάτοικοι συχνά υπέκυπταν στις ενδημικές ασθένειες, ενώ το ποσοστό θνησιμότητας, κυρίως μεταξύ των παιδιών και των γυναικών, θύματα των τοκετών και των εκτρώσεων, ήταν υψηλό. Έπρεπε λοιπόν ο φθίνων –από κάθε άποψη– πληθυσμός να αναζωογονηθεί• μοναδική και εύκολη λύση, σύμφωνα με τα κέντρα εξουσίας, ήταν ο «εποικισμός» της με ξένους. Αυτοί θα αποτελούσαν ένα δυναμικό που με την παρουσία, την εργασία και τη γενικότερη συμμετοχή στο κοινωνικό γίγνεσθαι θα έδινε μια (έστω πρόχειρη) απάντηση στο πρόβλημα, βοηθώντας συγχρόνως στη σύσφιξη των διαπροσωπικών σχέσεων των διαφορετικών πολιτισμικά ομάδων. Μην ξεχνάμε ότι το 313 μ.Χ. το διάταγμα του Κωνσταντίνου περί ανεξιθρησκίας σκοπούσε πάνω απ’ όλα στην ενίσχυση της κρατικής εξουσίας, με το να αποδοθεί στον αυτοκράτορα, όπως αναφέρει ο Case, μια υπερφυσική στήριξη και να δικαιώσει οποιαδήποτε αντίδρασή του σε όσους αντιτίθεντο στη χριστιανική θρησκεία.

Η παρουσία των ξένων που κατέκλυσαν την Αντιόχεια ήταν έντονη για πολλούς αιώνες. Η πολιτική αστάθεια, και η ένδεια του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού, ήταν φυσικό να προκαλέσει έξαρση της εγκληματικότητας. Οι διαπροσωπικές συνδέσεις, που δεσμεύουν ηθικά, αποδεικνύονται ανεπαρκείς στις πυρηνικού τύπου πόλεις, ακόμη και τη χρονική περίοδο που αρχίζει να σχηματίζεται ένα δίκτυο μεταστροφής. Στην περίπτωση της Αντιόχειας, η κρίση που προκάλεσε η έλευση του χριστιανισμού, με δεδομένες τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, δεν παρουσιάζει κάτι το ιδιαίτερο: οι οικογενειες των αριστοκρατών που προσεχώρησαν στην καινούργια θρησκεία, εκτός από πρόσωπα της ίδιας τάξης προσήλκυσαν σ’ αυτήν και το υπηρετικό προσωπικό (δηλαδή τους δούλους), απελεύθερους, ξένους, παροικούντες, ταξιδιώτες. Παρ’ όλ’ αυτά, ή γι αυτόν ακριβώς τον λόγο, υπάρχουν περιγραφές όπως η παρακάτω από το έργο του Carcopino για την εικόνα των πόλεων τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού:

«Η νύχτα πέφτει πάνω στη πόλη όπως η σκιά ενός κινδύνου διάχυτου, υποχθόνιου, φοβερού. Ο καθένας επιστρέφει σπίτι του, κλείνεται μέσα και διπλοαμπαρώνεται. Παντού τα μαγαζιά σιγούν, οι αλυσίδες ασφάλειας τεντώνονται πίσω από τις πόρτες [..] Οι πλούσιοι, όταν χρειάζεται να βγουν από το σπίτι τους συνοδεύονται από δούλους που κρατούν δαυλούς για να φωτίζουν και να ασφαλίζουν την πορεία τους...»

Τον 11ο αιώνα τα μέλη των μεσαίων τάξεων της Αυτοκρατορίας (έμποροι, βιοτέχνες, οργανωμένοι ήδη από τον 3ο αιώνα σε σωματεία), έχοντας αποκτήσει μεγάλη δύναμη, αρχίζουν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο δημόσιο βίο. Οι ενώσεις των εργαζομένων (collegia) ήταν νομικά πρόσωπα τα οποία προστάτευαν τα εργασιακά τους δικαιώματα και δημιουργούσαν με την τεχνογνωσία και τη μαθητεία νέους εξειδικευμένους τεχνίτες. Οι συντεχνίες, οι δήμοι και οι λαϊκές συνελεύσεις, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα στα μεγάλα αστικά κέντρα της Αυτοκρατορίας, μπορούσαν να ελέγχουν την οικονομία και να επεμβαίνουν δραστικά στις πολιτικές εξελίξεις. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι κάτοικοι της Πόλης, στην πλειοψηφία τους πάμπτωχοι, αποτελούσαν μια τεράστια σε αριθμό πληθυσμιακή ομάδα η οποία επενέβαινε ακόμη και στην εκλογή αυτοκράτορα.

Η Αντιόχεια αλλάζει διαρκώς χέρια, καταστρέφεται, ανοικοδομείται, κατακτιέται, επιβιώνει, αντιστέκεται, ευημερεί, παρακμάζει, ανθίζει και πάλι• η κοινωνική της διάρθρωση έχει αποκτήσει αστικό χαρακτήρα και ο λαός της, περιθωριοποιημένος αλλά όχι υποταγμένος, αγωνίζεται με τον τρόπο του να βάλει σε τάξη το χάος που βασιλεύει. Μετά από μια σειρά συμμαχιών και συνεχή αλληλοδιαδοχή ηγεμόνων που στόχο είχαν –φυσικά- τη διατήρηση της εξουσίας από τους εκάστοτε εγκάθετους από το κέντρο, στην Αντιόχεια επικρατεί τον 10ο αιώνα ο Ιωσήφ της οικογένειας των Ταρχανειωτών, σημαντικού οίκου που ανήκε στη βυζαντινή Αυλή και κατείχε για τρεις περίπου αιώνες μεγάλα αξιώματα.

Μετά την αποτυχία του τελευταίου Ταρχανειώτη να επιβληθεί στις κοινωνικές ταραχές, προάγγελο των γεγονότων που θα ακολουθούσαν, το 1074 η εξουσία ανατίθεται στον Ισαάκιο Κομνηνό. Πρώτη κίνησή του φτάνοντας στην Αντιόχεια είναι να απομακρύνει τον Πατριαρχη Αιμιλιανό, ο οποίος αντιδρούσε στην αυτοκρατορική εξουσία και είχε με το μέρος του το σύνολο σχεδόν του λαού. Η απομάκρυνση του Αιμιλιανού είχε ως αποτέλεσμα τον ξεσηκωμό των κατοίκων• το πλήθος απομόνωσε τον Ισαάκιο και τους ευγενείς στην ακρόπολη της Αντιόχειας και λεηλάτησε τα σπίτια των αριστοκρατών. Την εξέγερση υποδαύλισε –και στήριξε- ο στρατηγός Φιλάρετος Βραχάμιος, που όντας σε αντίθεση με την Κωνσταντινούπολη εποφθαλμιούσε την εξουσία...

Η βοήθεια που ζήτησε ο Ισαάκιος από τις στρατιωτικές φρουρές των γειτονικών πόλεων είχε ως αποτέλεσμα την εξουδετέρωση των στασιαστών και τη μαζική σφαγή των εξεγερμένων κατοίκων. Οι ανώτερες τάξεις, στο στόχαστρο των εξαθλιωμένων κατοίκων, ήταν φυσικό να εισπράξουν έμπρακτα μια δυσαρέσκεια που τροφοδότησε τη βία. Οι ταραχές (στάσεις, εναλλαγή προσώπων στην εξουσία, δολοφονίες) συνέχισαν για αρκετά χρόνια. Το 1078 ο Φιλάρετος Βραχάμιος, έχοντας ισχυροποιήσει τη θέση του στη νοτιοανατολική Μικρασία, καταλαμβάνει την εξουσία.

Η Αντιόχεια, το οχυρό, το έρεισμα, αποκόπτεται από την Αυτοκρατορία, η οποία βλέπει πλέον να κινδυνεύουν τα ανατολικά σύνορά της. Η πόλη με τη τεράστια στρατηγική σημασία για την άμυνα του Βυζαντίου στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία, θα αντιμετωπίσει μόνη τις επικείμενες, τον κρίσιμο 11ο αιώνα, εισβολές των τουρκικών φύλων.

Βιβλιογραφία

-Rodney Stark, 2003, Η εξάπλωση του χριστιανισμού, μτφρ. Μαρία Λουκά, εκδόσεις Άρτος ζωής.

-Case, Shirley Jakson, 1928, “The Acceptance of Christianity by the Roman’s Emperors”, Papers of the American Society of Church History, p. 45-64, G.P.Putnam’s Sons.

-Carcopino Jerome, 1940, Daily life in Ancient Rome, New Haven: Yale University Press , [ελληνική έκδοση από την οποία προέρχεται το κείμενο: Εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα, 1988, μετάφραση Κ.Παναγιώτου , σ. 68]

-Νικολιά Δήμητρα, «Εξέγερση Αντιόχειας, 1071-1078», 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ.Ασία

-Β. Δαλακούρα, 2010, Μικρασιάτες, Πήγασος εκδοτική

Η Βερονίκη Δαλακούρα είναι ποιήτρια