Οι «μηχανές του κόσμου»

Ένα βιβλίο που αναζητά τα ίχνη του πρωτοπόρου κινηματογραφιστή Ζορζ Μελιές

ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΤΣΟΥΠΡΟΥ


ΜΠΡΑΪΑΝ ΣΕΛΖΙΝΚ, Η εφεύρεση του Ουγκό Καμπρέ, Απόδοση: Παλμύρα Ισμυρίδου, Ελληνικά Γράμματα, σελ. 544
Ο ίδιος ο συγγραφέας και βραβευμένος εικονογράφος Μπράιαν Σέλζνικ περιγράφοντας το ανά χείρας βιβλίο του αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «δεν είναι ούτε ακριβώς μυθιστόρημα αλλά ούτε και εικονογραφημένο, δεν είναι ούτε ένα graphic novel (όπως, επί παραδείγματι, στα καθ’ ημάς, το Logicomix των Απόστολου Δοξιάδη, Χρίστου Χ. Παπαδημητρίου, Αλέκου Παπαδάτου, Annie Di Donna) ούτε μεταφορά κινηματογραφικής ταινίας, πρόκειται για έναν ιδιότυπο συνδυασμό όλων αυτών». Και, βέβαια, έχει δίκιο: τόσο η δόμηση όσο και η ανάγνωση του βιβλίου είναι και ιδιότυπη και συνδυαστική· δεν ξέρω πόσοι από εμάς τους ενηλίκους έχουμε διαβάσει άλλο βιβλίο σαν αυτό.
Και όμως: τα 284 ολοσέλιδα αυθεντικά ασπρόμαυρα σχέδια της έκδοσης, η οποία και ξεκινά με 54 σελίδες εικόνων, των οποίων έπεται το κείμενο, καθώς ο αναγνώστης καλείται εξαρχής να φανταστεί τον εαυτό του μέσα σε μια κινηματογραφική αίθουσα, όπου και ξεκινά η αφήγηση της ιστορίας, όπως και το γεγονός ότι η εικόνα, η κινηματογραφική τεχνική και ο λόγος συνεργάζονται με συναρπαστική αρμονία, προκειμένου να παραχθεί το «κείμενο», με την ευρύτερη έννοια του όρου – και όμως, όλα τούτα τα πρωτότυπα και ευρηματικά δεν καθιστούν το προϊόν μία άνευρη, εξυπνακίστικη κατασκευή, αλλά μία κατ’ ουσίαν και κατ’ όψιν θαυμαστή και εμπνευσμένη ιστορία.
Στο κέντρο αυτής της ιστορίας βρίσκεται η προσωπικότητα του Ζορζ Μελιές, ενός μυθικού πρωτοπόρου κινηματογραφιστή ταινιών επιστημονικής φαντασίας, για τον οποίο ο Σέλζνικ αποφάσισε να γράψει το παρόν βιβλίο, όταν με την σειρά του διάβασε το βιβλίο τής Γκάμπι Γουντ, Πριν από τον Έντισον: Μια μαγική ιστορία της αναζήτησης της μηχανικής ζωής, το οποίο αναφερόταν στα «αυτόματα», την ιδιαίτερη συλλογή περίτεχνων, κουρδιστών μηχανικών αντικειμένων, την οποία ο Μελιές είχε δωρίσει σε ένα Μουσείο του Παρισιού, όπου και εγκαταλείφθηκε για χρόνια. Εκτός από τον δικτυακό τόπο στον οποίο παραπέμπει ο ίδιος ο Σέλζνικ για την ιστορία της ζωής τού Μελιές (ο δικτυακός τόπος παραπέμπει στην συνέχεια στις σχετικές εκδόσεις στις βιβλιοθήκες), ο Μελιές φαίνεται να έχει εισχωρήσει σε τουλάχιστον δύο ακόμη βιβλία. Το ένα είναι παιδικό και το συνιστά και πάλι ο Σέλζνικ· πρόκειται για το βιβλίο τού Πολ Κλέι, Πριν από το Χόλιγουντ: Από το θέατρο σκιών μέχρι την ασημένια οθόνη, από τον εκδοτικό οίκο Clarion Books. Το άλλο, μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ηλίβατον· πρόκειται για το βιβλίο τού Mathias Malzieu, Ο μηχανισμός της καρδιάς, το οποίο θα δούμε και στον κινηματογράφο, σκηνοθετημένο από τον Luc Besson.
Στο βιβλίο του Σέλζνικ, όπου η προσωπικότητα του Μελιές, όπως παρουσιάζεται, είναι σε μεγάλο ποσοστό προϊόν φαντασίας, η μαγεία που δημιουργείται και στοιχειώνει τις σελίδες, οφείλεται τόσο στο μυστηριώδες «αυτόματο», τον μηχανικό άνθρωπο του οποίου η επανασυναρμολόγηση είναι το κλειδί της πλοκής, όσο και στον αβίαστο τρόπο με τον οποίο ο λόγος παίρνει τη σκυτάλη από την εικόνα, και αντίστροφα. Επί παραδείγματι, μεταξύ των σελίδων 281 και 292 υπάρχουν πέντε δισέλιδες εικόνες που αφηγούνται, με κομμένη την ανάσα των πρωταγωνιστών και του αναγνώστη, το κομμάτι της ιστορίας που μεσολαβεί. Θαυμαστή είναι και η κινηματογραφική “κατασκευή” των εικόνων που, από σελίδα σε σελίδα, εστιάζουν σε ένα συγκεκριμένο σημείο, ενώ τι θα μπορούσε να πει κανείς για τα αυθεντικά κινηματογραφικά στιγμιότυπα, σχέδια ή μακέτες που παρουσιάζονται στο βιβλίο, από ταινίες του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα (είναι όλα καταγεγραμμένα λεπτομερώς στις «Πηγές», στο τέλος του βιβλίου). Επιπλέον, εκτός από την περίπτωση της εικόνας που αντικαθιστά τον λόγο, υπάρχει και η περίπτωση του λόγου που σχολιάζει την εικόνα, όπως συμβαίνει στις σελίδες 354-5, 381, 504.
Στις Ευχαριστίες τις οποίες εκφράζει στο τέλος, ο συγγραφέας συμπεριλαμβάνει και εκείνες προς τον Άντι Μπάρον, «δαιμόνιο στα ζητήματα μηχανικής, που πέρασε ώρες μιλώντας μου στο τηλέφωνο και εξηγώντας μου τη λειτουργία των ρολογιών, των αυτόματων, των γραναζιών, των τροχαλιών, των μηχανισμών και των μηχανών». Αυτά τα γρανάζια ο Σέλζνικ άρχισε, τελικά, να τα διακρίνει παντού, ξεκινώντας από την φαντασία τού μικρού ήρωά του Ουγκό Καμπρέ (σ. 245) και φτάνοντας στην «μηχανή του κόσμου» (σ. 517). Ανέπτυξε, μάλιστα, σχετικά έναν φιλοσοφικό στοχασμό, αντάξιο ενός καλού συγγραφέα: «Οι μηχανές, ξέρεις, δεν έχουν ποτέ παραπανίσια μέρη. Διαθέτουν μόνο το είδος και τον αριθμό των εξαρτημάτων που τους είναι απαραίτητα. Σκέφτομαι, λοιπόν, πως αν ο κόσμος είναι μια τεράστια μηχανή, εγώ θα πρέπει να βρίσκομαι εδώ για κάποιο λόγο».
Η εφεύρεση του κινηματογράφου έμοιαζε, και ίσως να μοιάζει ακόμα, με μια εφεύρεση ονείρων· υπάρχουν πολλές σχετικές αναφορές στο κείμενο του Σέλζνικ. Το ανά χείρας βιβλίο, δε, στο οποίο ο κινηματογράφος παίζει παντοιοτρόπως εξαιρετικά σημαντικό, ίσως τον πιο σημαντικό, ρόλο, όταν κυκλοφόρησε, το 2007, στις Η.Π.Α., σύντομα ανέβηκε στην πρώτη θέση των ευπώλητων (να μία από τις περιπτώσεις όπου το οικονομικό αντίκρισμα βραβεύει την ποιότητα), τον επόμενο χρόνο βραβεύτηκε με την ανώτερη διάκριση για την εικονογράφησή του και ήδη ετοιμάζεται η κινηματογραφική μεταφορά του από τον Μάρτιν Σκορτσέζε. Η κινηματογραφική μεταφορά του; Σπεύστε να διαβάσετε και να απολαύσετε το βιβλίο του Σέλζνικ πριν βγει η (αναμφίβολα προδιαγραφόμενη ως συναρπαστική) κινηματογραφική εκδοχή στις αίθουσες (μάλιστα, ήδη δύο ταινίες πρόσφατης εσοδείας, το Δόκτωρ Παρνάσους του Τέρρυ Γκίλλιαμ – εξαιρετικό! – και το Micmacs του Ζενέ λέγεται πως “απηχούν” την μαγεία των ταινιών του Μελιές, ενώ και ο Τιμ Μπέρτον, χάρη στην τελευταία σκηνοθεσία του στην ταινία Η Αλίκη στην Χώρα των Θαυμάτων χαρακτηρίστηκε ως «σύγχρονος Μελιές»). Διότι, καθώς το ίδιο το βιβλίο τού Σέλζνικ εμπεριέχει την ουσία και την μορφή τής κινούμενης εικόνας, η “μεταφορά” δεν μπορεί παρά να αφαιρέσει από την ιδιαίτερη χάρτινη δική του μαγεία.