Ταξίδια στα Βαλκάνια (3)

ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, 1720

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Κάθε ταξίδι έχει αφετηρία μια περιέργεια, επιθυμία, αναζήτηση, κάποιο σκοπό, δηλαδή μια «ζητεία». Αυτό το αυγουστιάτικο ταξίδι στόχο έχει μια «συνήθη ζητείαν», τη συγκέντρωση δηλαδή από το χριστιανικό ποίμνιο για λογαριασμό του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ποικίλων «δοσιμάτων»: «αντίτιμο σε γρόσια για πρόθεση, παρρησία, σαραντάρι μεγάλο, σαραντάρι μικρό και συγχωροχάρτια» ή αφιερώσεις σπιτιών, χωραφιών, εργαστηρίων και δωρεές πολύτιμων ειδών, όπως μαλλί, κάπες, βελέντζες, κοσμήματα και άλλα.
Ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Χρύσανθος Νοταράς (περίπου 1663 έως 1731), ανηψιός τού προκατόχου του, Δοσίθεου (+1707) του λεγόμενου λατινομάστιγος, υπήρξε, ως γνωστόν, συγγραφέας και υπερασπιστής της γεωκεντρικής θεωρίας στο πλαίσιο του «θεολογικού αριστοτελισμού». Ανάμεσα σε άλλα μέρη όπου υπήρχαν μετόχια του Παναγίου Τάφου, ταξίδεψε στην περιοχή της Φιλιππούπολης και στη Θράκη το 1720 διά «συνήθη ζητείαν», με σκοπό να αποπληρωθεί η επισκευή του τρούλου του ναού της Αναστάσεως. Την περιήγησή του, την οποία κατέγραψε πιθανότατα το 1726 στη Σμύρνη, μας έκανε προσιτή η Πηνελόπη Στάθη, με την έκδοση του κειμένου και τα διαφωτιστικά σχόλια.
Το συγκεκριμένο οδοιπορικό είναι πολλαπλά ενδιαφέρον. Μέσα από αυτό μπορούμε να ανιχνεύσουμε μία από τις υλικές όψεις της θρησκευτικότητας, όπως τη βίωναν οι οθωμανοκρατούμενοι χριστιανικοί πληθυσμοί της Βαλκανικής. Συγκεκριμένα, οι λεπτομερείς καταγραφές των αντιτίμων και «δοσιμάτων» μάς κάνουν γνωστό έναν από τους τρόπους με τους οποίους η Εκκλησία εξαργυρώνει το φόβο του ποιμνίου της για το θάνατο και την αιώνια κόλαση, καθώς στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία Καθαρτήριο δεν υπάρχει.
Ανάμεσα στο πλήθος των ονομάτων των χριστιανών που ανταποκρίθηκαν στη «ζητείαν», οι σύντομες φράσεις σκιαγραφούν μια φαινομενικά αδιατάρακτη τάξη (άρχοντες, κληρικοί ή μοναχοί, ρουφέτια δηλαδή πραγματευταί και γυναίκες). Σαν τίποτα να μην έχει αλλάξει από αιώνες: το πολύγλωσσο γένος, το ρουμ μιλέτ παρουσιάζεται να συμβιώνει στις πόλεις κεχωρισμένως, ανάλογα με το θρήσκευμα, κατά ενορίες/μαχαλάδες: Από τη μια μεριά «εθνικοί», όπως προσδιορίζονται στο κείμενο, δηλαδή μη χριστιανοί (εβραίοι, μουσουλμάνοι) και, από την άλλη, ετερόδοξοι οι οποίοι, όπως γνωρίζουμε, δεν ήταν λίγοι στην περιοχή: μονοφυσίτες αρμένιοι, βούλγαροι καθολικοί ή παυλικιανοί, δηλαδή δυϊστές αιρετικοί και άλλοι. Ταυτόχρονα, ασήμαντες φαινομενικά νύξεις αφήνουν να διαφανούν ενδοεκκλησιαστικές προστριβές, αλλά και η αρμονική ένταξη στο οθωμανικό κράτος των Πατριαρχείων, ανάμεσα στους άλλους θεσμούς.
Όλα αυτά από τη σκοπιά της Εκκλησίας, γιατί στο πεδίο της εκκοσμίκευσης και τα Βαλκάνια αρχίζουν να αναδομούνται πολλαπλά, όπως είδαμε ανάγλυφα στο πρώτο ταξίδι.

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Ταξίδιον διά συνήθη ζητείαν

1720 μαρτίου 14 ήλθομεν εις το Παζαρτζίκι, κινήσαντες από Φιλιππουπόλεως μαρτίου 13• εκονέψαμεν εις τα σπίτια της μητροπόλεως, εξήλθομεν απριλίου δ΄, και εισήλθομεν εις το Στενίμαχον τη ε΄ του αυτού, απέχει της Φιλιππουπόλεως ώρας 6.
Ηύραμεν εκεί τον χατζή κυρ Στρατή από το Μενέλικον, όστις μας έφερεν εκατόν γρόσια, από το σπίτι οπού επώλησεν του μακαρίτου Παναγιώτου Μουτουλίτζα, κι’ άλλα εκατόν οπού μας άφησεν ο μακαρίτης Παναγιώτης του Στόιου Ιστόκου εις την θανήν του, και άλλα 32 των κουτίων, και να είναι ευλογημένος...
η Μιλαϊδώνη, σύζυγος του Γκρούιου, θυγάτηρ του Γεώργη, αφιέρωσε το σπίτι της, το οποίον ευρίσκεται εις το Καλλίτζι, πλην να κάθεται έως όπου ζη, είναι το σπίτι ένα με του τακιατζή (κατασκευαστής ή πωλητής σκούφων) Πέτκου• κάμνει γρόσια έως 20...
Χωρία Πρατζίγοβο, και Κατζαμπλί και Καλογέροβο
...Ανοίξαμεν το κουτί απριλίου α΄ και ευρέθησαν γρόσια 39 εις οκτώ μήνας οπού εγύριζεν, αφού το άνοιξεν ο κατηραμένος παπά Σεβαστιανός και επήρεν γρόσια 24 και επήρεν και έφυγε με την ελεημοσύνην του Αγίου Τάφου.
...Ενταύθα, ήτοι εις το Παζαρτζίκι, ευρίσκεται ο Χουσεήν πασιάς εντόπιος οτουράκης (απόμαχος, συνταξιούχος) καλός άνθρωπος, όστις εχρημάτισεν ημίν γνωστός και φίλος.
1720 απριλίου ε΄, ήτοι ημέρα Τρίτη της στ΄ εβδομάδος της Αγίας Τεσσαρακοστής, ήλθομεν εις Στενίμαχον. εστάθη το κατάλυμά μας το σπίτι του κυρ Παναγιώτου, υιού του πρώην οικονόμου Πολυζώη ιερέως. Είναι εις το Στενίμαχον ενορίαι τέσσαρες• πρώτη ο Άγιος Γεώργιος του μετοχίου του μοναστηρίου Μπατζικόβου, η Δευτέρα της αγίας Μαρίνης, η Τρίτη της Παναγίας, η Τετάρτη του Αγίου Νικολάου. είναι και άλλη ενορία αντικρύ εις το Αμπελιανόν του Αγίου Γεωργίου... Ιερουργήσαμεν, και μας έδωκεν η χώρα κοινώς, γρόσια 28 ελάβομεν του κουτίου γρόσια 20.
Επωλήσαμεν το σπίτι οπού αφιέρωσεν η Στογιάλω, γυνή του Γιάννη Σαμοκοβλή, γρόσια 40 και εδώσαμεν τω υιώ της χατζή Κωνσταντή γρόσια 8, εγράψαμεν και τον γαμβρόν της Γεωργιτζά πρόθεση διά το μερίδιον οπού είχεν εκ μέρους της γυναικός του... χωρίον Βοδενά Διημερεύσαμεν εις το σπίτι του Αγγελάκη, όστις εγράφη και πρόθεση μας έδωσαν κοινώς γρόσια 150, και ξεχωριστά διά τον αγιασμόν γρόσια 30. Κυράτζα πρεσβυτέρα πρόθεση και Διαμαντήν ιερέαν μ΄.
...την μεγάλην εβδομάδα απήλθομεν εις το ιερόν μοναστήριον του Μπατζικόβου, ένθα και ιερουργήσαμεν το άγιον Πάσχα, και επαναστρέψαμεν αύθις εις το Στενίμαχον, την εβδομάδα της Διακαινησίμου. χωρίον Αρβανητοχώρι και το Πόλογο, ήτοι το Ταχταλί. Αυτά τα δύο χωρία είναι σιμά, και εκάμαμεν ένα κουτί καινούριον• επίτροπος ο γραμματικός Πέϊος, συνεργός ο ετμήρου Γεράσιμος ιερομόναχος, μας έδωσαν κοινώς τα χωρία γρόσια 80.
Φιλιππούπολις Εκινήσαμεν από Αδριανού 1720 μηνί ιανουαρίω και ήλθομεν εις Φιλιππούπολιν. Το αον κονάκι εις το Μουσταφά Πασά ώραις 6, το βον εις το Χαρμανλί ώραις 6, το γον εις την Οζοντζόβα, ώραις 4, το δον εις το Παπαζλί ώραις 11, το εον εις την Φιλιππούπολιν ώραις 5. Το κατάλυμά μας έγινεν εις το αρχοντικόν του τιμιωτάτου επιτρόπου μας, άρχοντος ρήτορος κυρίτζη Ανδρονάκη εν τη ενορία της Παναγίας, ο οποίος μας εφιλοξένησεν εν όσω εστάθημεν εκεί αρχοντικώς και ας είναι ευλογημένος παρά του αγίου Θεού.
...Ιερείς και πνευματικοί της Φιλιππουπόλεως. Μας έδωσαν κοινώς οι ιερείς της Φιλιπποπόλεως γρόσια 60. ών τινων τα ονόματα Αθανάσιος, Δημήτριος, Μαργαρίτης, Αθανάσιος, Ιωάννης, ο πνευματικός Μελέτιος από το μοναστήριον του Δοχειαρίου πρόθεση.
Οι ιερείς από το Ντερεντζίκιοϊ, και κοινώς από το ίδιον χωρίον γρόσια 11, και εζήτησαν συγχωροχάρτια και τους εδώσαμεν. Εστείλαμεν από Φιλιππουπόλεως με τον κυρ Μανουλάκην, ανεψιόν του κυρ Διαμαντή αμπατζή, της ευγενεστάτης αρχόντισσας κυράτζας Ελενίτζας του εξ απορρήτων το διάφορόν της γρόσια ---150.
...Σιλίμνος 1720 μαΐου 15 ήλθομεν εις την Σιλίμνον, εκονακεύσαμεν δε εις το σπίτι του κυρ Αθανάση γαμβρού του Μαυροειδή. ιστέον δε ότι από όσα γράφομεν ενταύθα, επήραμεν τευτίκια (λεπτό μαλλί από γίδες Αγκύρας) και κάπαις τα περισσότερα και πανικά από τα οποία, άλλα εστείλαμεν εις την αγίαν Ιερουσαλήμ, και άλλα επωλήσαμε εις την Αδριανούπολιν. ...Ελάβομεν από τον χατζή Σταυράκην εικοσιτρείς κάπαις, οπού έγραψεν εις την Ιερουσαλήμ 1719, έδωκεν ακόμη και άλλαις δύο και έγραψεν του λόγου του, και Ζαράφην, και Βασίλην μ΄. Η κυρά Κασάντω γυνή του Δήμου πρόθεση ο Πάσος, ήτοι Στογιάννος τζοπάνης, Πάσον, Μαρίνον, Στάναν, Τρούφον, και Πέτκα μ΄...
από το Κατίκιοϊ... Εστείλαμεν τον γέροντα Ανανίαν μηνί ιουνίου εις Αδριανούπολιν με τα βαρέματά μας, και με κάπαις και τευτίκια και κιλίμια 100 και έκαμεν έξοδα διά αγώγι, κουμέρκι (τελωνειακός δασμός) και τα λοιπά ακόλουθα γρόσια 41 1/2. Το σπίτι, οπού αφιέρωσεν ο μακαρίτης χατζή Δημήτριος και η γυνή του Μελάχρω, το επουλήσαμεν του χατζή Δούκα, γαμβρού του ρηθέντος χατζή Δημήτρη γρόσια 100 και εγράψαμεν Δημήτριον και Μελάχρων παρρησίαν...
1720 μαΐου 25, ετείλαμεν από την Σιλίμνον εις το Ραιδεστόν τρία φορτία κάπαις μεγάλαις 88, τζέργαις μεγάλαις 4, πεύκια 2, επληρώσαμεν το αγώγι τους και το κουμέρκι τους γρόσια 12... Ενορίαι του Εσκί Ζαγαρά (Βερρόη)... εσυνάξαμεν από το Εσκί Ζαγαρά γρόσ. 532.
...η Κοπρίνω, του ποτέ χατζή Δημήτρη σύζυγος αφιέρωσε ένα εργαστήρι μέσα εις το μπεζεστένι (αγορά). έγραψε Κοπρίνω Γγιώκαν και Μυλαίαν μ΄ γλ. Επουλήθη διά γρόσια 30.
η Ζωγραφίνα, σύζυγος του ποτέ Γιαννάκη από τον μαχαλά του Μίρτζου, αφιέρωσεν μισό εργαστήρι μέσα εις το πεζεστένι, έγραψε του λόγου της παρρησίαν επωλήθη όμως γρόσια 35.
η Αλέξω, κόρη του Μπαμπάκου αφιέρωσε το σπίτι της σιμά εις την Αγίαν Τριάδα, έγραψε Μπαμπάκον και Μαρίαν, και Λάμπω, και του λόγου της Αλέξω πρόθεση επουλήθη όμως διά γρόσια 20.
Την Γιάμπολην την χωρίζει ο ποταμός Ταίναρος εις δύο, το μεν ουν ένα μέρος ένθα η κατοικία των εθνικών ονομάζουσι Κάστρον, και είναι η ιδίως Γιάμπολις, το δε άλλον ένθα κατοικούσιν οι χριστιανοί Καρβουνά οι οποίοι διαπερώσιν εις το κάστρον διά γεφύρας αξιολόγου πετρίνης, ήτις ωκοδόμητο επί τον Ταίναρον. Είναι δε κατάσκιος η γέφυρα και έχει και μύλους.
Αγοράσαμεν εις την Γιάμπολιν τέσσαρας τζέργαις, ήτοι κιλίμια μεγάλα και τα εστείλαμεν εις την Ιερουσαλήμ.
...ο ιερομόναχος Αθανάσιος αφιέρωσεν ένα σπίτι εις το Καλφάκιοϊ εαυτόν και Δούκα και Λιθαρούν τους γονείς του.

Πηνελόπη Στάθη, «Το Ανέκδοτο οδοιπορικό του Χρύσανθου Νοταρά», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 1 (Αθήνα 1984), σ. 127-280.