Ταξίδια στα Βαλκάνια

ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, Ήπειρος, 1819

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Σ’ ένα άρθρο, γραμμένο στα 1887, με θέμα τα ηφαίστεια στην Ήπειρο, ο γιαννιώτης γιατρός Νικόλαος Τσιγαράς παρεμβάλλει σύντομη αφήγηση, γνωστή προφανώς από προφορική παράδοση, με θέμα μια «εκδρομή» τού Αλή πασά στη Δρακόλιμνη ή λίμνη του Βραδέτου. Φορτισμένος με τα γνωστά στερεότυπα της ελληνικής ιστοριογραφίας για το λιοντάρι της Ηπείρου, ο συγγραφέας συμμερίζεται εξαρχής τη λαϊκή άποψη ότι ήταν καθαρή πρόφαση οι γεωλογικές έρευνες, δηλαδή ο ρητά διατυπωμένος στόχος της «εκδρομής» του.
Ακόμα κι αν αποφάσισε να εκδράμει και για να «κατασκοπεύσει» τα πλούτη «της δημοκρατικής πολιτείας» των Ζαγοροχωρητών, η πρόθεση του Αλή δεν φαίνεται παράδοξη. Γνωρίζουμε πως επιδιώκοντας ο ίδιος την απόσχισή του από τον Σουλτάνο είχε, ταυτόχρονα, υιοθετήσει παρόμοιες εκσυγχρονιστικές πρακτικές, όχι μόνο στο πολιτικό-διπλωματικό και τεχνολογικό-στρατιωτικό πεδίο. Είχε π.χ. οργανώσει, με πρότυπο τα ανάλογα ευρωπαϊκά (γαλλικά κυρίως) «πειράματα», την πτήση αερόστατου στα περίχωρα των Ιωαννίνων, εκεί όπου βρίσκεται το σημερινό αεροδρόμιο. Το εγχείρημα εκείνο –όχι τυχαία– απέτυχε, όπως μαθαίνουμε από το σκωπτικό ποίημα «Η αεροστατική Σφαίρα» που έγραψε ο Ιωάννης Βηλαράς, ειρωνευόμενος τον εκτελεστή του πειράματος συρρακιώτη Παχώμη και τους βοηθούς του, αν όχι και τον εμπνευστή: «…Τριχιές, παλούκια, τσαπιά και φτυάρια,/ Περόνια, ακρίδες, χονδρά σκεπάρια,/ Ασκιά με πίσσα και με κατράμι,/ Και δυο ζαλίκια λιανό καλάμι•/ Όλα χρειώδη διά την Σφαίραν/ Που θα πηγαίνη χειμάρρου πέραν. …».
Με τον ίδιο τρόπο, λοιπόν, οι γεωλογικές έρευνες στη Δρακόλιμνη θεωρήθηκαν απλή πρόφαση και δεν φαίνεται να έπεισαν κανέναν. Είναι ολοφάνερο ότι ο Αλή πασάς, όπως και άλλοι μεθόριοι διοικητές-τοπάρχες, όπως ο Οσμάν Πασβάνογλου του Βιδινίου, ο Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου κ.ά., που, αρχικά, δραστηριοποιήθηκαν από κοινού με τον σουλτάνο Σελίμ (1789-1808) και τον Ναπολέοντα ενάντια στους Ρώσους, ενώ στην πορεία σκέφτηκαν να αδράξουν την ευκαιρία για να ανεξαρτητοποιηθούν από την Πύλη, στην πραγματικότητα ήσαν γέννημα-θρέμμα και στήριγμα του κόσμου της θεοκρατικής εξουσίας. Ο μόνος λόγος που τους ωθούσε σε συμμαχίες με ευρωπαίους διεκδικητές σημαντικών γεωπολιτικά βαλκανικών περιοχών ήταν μάλλον οι προσωπικές τους φιλοδοξίες να ηγεμονεύσουν, παρά τα νεοτερικά τους προτάγματα. Στη συνέχεια, βέβαια, δεν ήταν παράδοξο που συμμερίζονταν κάποιες από τις νοοτροπίες και τους νεοτερισμούς των συμμάχων τους, χωρίς να υπάρχει η απαιτούμενη υποδομή.
Οι τεχνολογικές και γεωλογικές περιέργειες, όμως, του Αλή λίγους φαίνεται πως έπειθαν, αν δεν έμεναν εντελώς μετέωρες: Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι το κεφάλι του δεν άργησε να σταλεί στην Πύλη, όταν κιόλας η δεύτερη σερβική επανάσταση είχε προχωρήσει. Ο κόσμος άλλαζε ταχύτατα, μόνο που δεν το συνειδητοποιούσαν όλοι με τον ίδιο ρυθμό.

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων


Εκδρομή του Αλή Πασά στη Δρακόλιμνη

«[…] Προς ανατολάς του μικρού γραφικού οροπεδίου Ραδόβολης υψούται κόνος επί της κορυφής του οποίου υπάρχει μικρά λίμνη, Δρακόλιμνη καλουμένη ή λίμνη του Βραδέτου, ήτις εν ουδενί των γεωγραφικών πινάκων σημειούται. Η λίμνη αύτη έχει περιφέρειαν 20΄ περίπου. Το βάθος αυτής μέγα ή κατά το λέγειν των ποιμένων πάτον δεν έχει• το ύδωρ μελανωπόν και δεν πίνουσι τούτο ούτε άνθρωποι, ούτε ποίμνια, ούτε άλλα κτήνη, ούτε πτηνά και ουδέν υδρόβιον υπάρχει εν αυτή. Καθ’ όλα δε τα φαινόμενα η Δρακόλιμνη αύτη ήτο άλλοτε φοβερός κρατήρ ηφαιστείου, ούτινος [=του οποίου] αποτελέσματα είναι τα πέριξ απόκρημνα χάη και αι χαράδραι και αι βαθείαι οπαί, και ός [=ο οποίος] σβεσθείς προ αιώνων επληρώθη ύδατος, όπερ φαίνεται σιδηρούχον ή ασφαλτούχον. Αλλά τα συστατικά του περιέργου τούτου ύδατος και την ίσως ιαματικήν αυτού ενέργειαν χυμική ανάλυσις θα βεβαιώση εν αισιωτέροις καιροίς και χρόνοις.
Ο περιβόητος Αλή πασσάς, ός έστελλε κατά το θέρος και έβοσκεν εις το μέρος τούτο επί πληρωμή μοίραν των ποιμνίων του, πληροφορηθείς ότι τοιαύτη εκεί επάνω υπάρχει λίμνη, τον Ιούλιον 1819, προπαρασκευάσας δύο λέμβους εν Ιωαννίνοις και παραλαβών λεμβούχους εκ της νήσου αυτών και συνοδευόμενος υπό του πολλού Αλεξίου Νούτσου και άλλων επιχείρησεν εκδρομήν εις την Ραδόβολην υπό το πρόσχημα να εξετάση, ερευνήση και μετρήση το βάθος της περιέργου ταύτης λίμνης, αλλά πράγματι ίνα ίδη το Ζαγόριον, κατασκοπεύση τας χώρας της δημοκρατικής ταύτης πολιτείας και υπαγάγη εις την τύχην των άλλων τμημάτων της Ηπείρου, ήτοι ποιήση και τας κώμας αυτού τσιφλίκια, και ούτως εξοντώση την ανεξάρτητον ταύτην πολιτείαν, προς ην ητένιζε σύμπασα η Ήπειρος και διά ταύτης εκ πολλών εσώζετο καταπιέσεων, φορολογιών και θλίψεων. Τούτο προείδον οι τότε μεγαλεπίβολοι και οξυδερκείς ζαγορίσιοι, ως κόρην οφθαλμού φυλάττοντες την χώραν αυτών και απρίξ [=με σφιγμένα τα δόντια] εχόμενοι των υπό του εκ Βραδέτου ημετέρου συγγενούς Νούτσου του Κοντοδήμου στερεωθέντων και εξασφαλισθέντων• διό και συνώδευσεν αυτόν ο Αλέξιος Νούτσος, ός τα μέγα ίσχυε παρ’ αυτώ, και ός μόνος είχε το δικαίωμα να φορή φουστανέλλαν πεποικιλμένην κατά τον κάτω γύρον αυτής με χρυσούν τιρτίρι (κέντημα), όπερ ηρνήθη να επιτρέψη εις τον πεφιλημένον υιόν του Μουχτάρ. Ίνα αναβιβάσωσιν εξ Ιωαννίνων εις Ραδόβολην τας λέμβους, ηγγάρευσαν άνδρας τε και γυναίκας, και την μεν μίαν τούτων ανεβίβασαν μέχρι ταύτης, η δ’ ετέρα έμεινε και διελύθη εν τη ράχει της κώμης Καπεσόβου παρά το εξωκλήσιον του προφήτου Ηλιού, εξ ου εκλήθη το μέρος εκείνο και καλείται μέχρι της σήμερον μονόξυλον• διότι μονόξυλα κυρίως καλούσι τας επί της λίμνης των Ιωαννίνων λέμβους, άτε το πρώτον κατασκευασθείσας, ως φαίνεται, εκ κορμού δένδρου, νυν δε κατασκευάζουσι ταύτας εκ μακρών σανίδων, κυρίως εκ πλατάνου και άνευ πίσσης, διότι τα ύδατα ταύτης διαλύουσι ταύτην.
Ο Αλής την 19 Ιουλίου διενυκτέρευσεν εις Τσεπέλοβον φιλοξενηθείς εις τους αριστοκρατικούς οίκους των Ρεσσαίων και Ράδου, εις Ραδόβολην δ’ αφίκετο περί την μεσημβρίαν της 20, ότε η εκκλησία εορτάζει την μνήμην του Προφήτου Ηλιού. Εκεί είχον στηθή σκηναί και παντοδαπά ποιμενικά όψα παρεσκευάζοντο δι’ αυτόν και την συνοδίαν αυτού, ήτοι κοκορέτσια, αμνοί ψητοί, γιαούρτια, μπουκοβάλαι [=ψωμί ζεστό με γάλα και τυρί] κτλ. Η ημέρα ήτο λαμπρά και ο φλογερός του θέρους ήλιος εμεσουράνει σχεδόν, αλλά μόλις ο κακά βουλευόμενος περί του Ζαγορίου Αλής εισήλθεν εις την σκηνήν αυτού και ητοιμάζετο ν’ αριστήση, αίφνης ο αιθριώτατος ουρανός θολούται υπό των πανταχόθεν εγειρομένων νεφών, άνεμος ισχυρός πνέει, κόπτει τα σχοινία των σκηνών και ρίπτει ταύτας, οι καταρράκται του ουρανού ανοίγουσι, βρονταί και αστραπαί ηχούσι πανταχόθεν και κεραυνοί πίπτουσι μετά σφοδρού υετού [=βροχή], ός μεταβάλλεται εις χάλαζαν ισχυράν. Ο Αλής έξω φρενών γενόμενος και φοβεράν θεομηνίαν εκλαβών το φυσικόν τούτο φαινόμενον, ζητεί σωτηρίαν, ιππεύει αυθωρεί και δι’ ατραπών και στενοπών και δυσβάτων μερών κατέρχεται του όρους και σώζεται εν τη κώμη Σκαμνελίω. Άμα τη απελεύσει τούτου λαμπρά αύθις εγένετο αιθρία, αλλά δεν ετόλμησε να επιστρέψη.
Εν Σκαμνελίω λαμπρώς φιλοξενεί αυτόν ο Αλέξιος Νούτσος εν τοις μεγάροις, περιπτέροις και παραδείσοις αυτού. Ησύχασε και συνήλθε και εξέφρασε τον θαυμασμόν αυτού επί τη μεγαλοπρεπεία των οίκων του Αλεξίου Νούτσου, εις όν δεν ανήκον ούτοι, αλλ’ εις τον εν Βεσσαραβία διαμένοντα βαθύπλουτον και βαθυκτήμονα πενθερόν του Δημήτριον Σαϊτσήν, ούτινος έγημεν εις πρώτον γάμον την μονογενή θυγατέραν Ευφροσύνην μετά τον θάνατον της οποίας, προελθόντα εκ φθίσεως, συνήψε δεύτερον γάμον μετά της αδελφής του αειμνήστου Γεωργίου Σταύρου, εξ ού έσχε μίαν μόνην θυγατέρα την Ελένην ή Λιούσιων, ήτις νυν επαιτεί εν ταις οδοίς των Αθηνών, ουδεμιάς αξιουμένη περιθάλψεως υπό της ελληνικής κυβερνήσεως, ει και θυγάτηρ ενός των περιφανεστάτων πρωτομαρτύρων της εθνικής ημών παλιγγενεσίας. Οίον έγκλημα και οία βλασφημία εις την μνήμην του ανδρός!
Έκπληκτος ο Αλής επί τη πολυτελεία εκείνη λέγει αυτώ. “Ωρέ Νούτσο, συ, ωρέ, έχεις καλλίτερα παλάτια, κιόσκια και μπακτσέδες, αυλάς και βρύσεις από εμένα”. Ο Νούτσος απήντησε καταλλήλως και παρεκάλεσεν αυτόν να μείνη ημέρας τινάς, αλλά τοσούτος τρόμος είχε καταλάβει το πνεύμα του, ώστε την επαύριον απήλθεν εις Ιωάννινα. Ούτω ούτε τα επί της Δρακολίμνης πειράματα ηδυνήθη να εκτελέση, ούτε το βάθος αυτής ν’ αναμετρήση, το δε πολυπαθές Ζαγόριον εσώθη εκ των αρπάγων ονύχων αυτού, ίνα εν τοις καθ’ ημάς τούτοις χρόνοις γίνη λεία Ελλήνων και Αλβανών ληστών.
Ταύτα παρεκβατικώς και επί του περιέργου τούτου επεισοδίου του βίου του Αλή και της ιστορίας του Ζαγορίου και επανερχόμεθα εις το θέμα ημών. …»

Ηπειρωτικά ή Περί των εν Ηπείρω ηφαιστίων, Αττικόν Ημερολόγιον του έτους 1887 υπό Ειρηναίου Ασωπίου έτ. ΚΑ΄(Αθήνησι 1887), σ. 290-316