Η ουτοπία της τάξης και η ανακάλυψη της αταξίας

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΜΠΕΛΑΒΙΛΑ

Περπατώντας στο κέντρο της Αθήνας, στους τόπους συνάθροισης των σύγχρονων “αθλίων”, προσπαθούμε να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει. Οι μετανάστες έχουν καταλάβει το κέντρο, η εγκληματικότητα καλπάζει, η πόλη δεν είναι ασφαλής! Έτσι λένε... Κι εμείς, φορτωμένοι από τον καταιγισμό των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, στριμωγμένοι στη γωνία, από τις ανησυχίες και πολλές φορές κραυγές των διπλανών μας ανθρώπων, αναρωτιόμαστε τι είναι αυτό και κυρίως αν αποτελεί πρόβλημα, τι τύπου πρόβλημα, αν έχει λύση, αν πρέπει να έχει λύση. Είμαι σίγουρος ότι ετούτη τη συζήτηση την έχετε κάνει όλες και όλοι με τις παρέες σας, με τον εαυτό σας, με τους ερωτώντες, τους κραυγάζοντες, τους ανησυχούντες.
Φιλιππινέζες οικιακές βοηθοί που ξεκουράζονται ήσυχα στην Πλατεία Αργεντινής, Έλληνες διακινητές ηρωίνης στην οδό Τοσίτσα, μαυροντυμένοι άγριοι νεολαίοι που ανεβοκατεβαίνουν στα Εξάρχεια, Αφγανάκια που παίζουν με τους γονείς τους στην παιδική χαρά του Αγίου Παντελεήμονα, απολύτως άκακοι άστεγοι που κοιμούνται στα χαρτόκουτά τους κάτω από μαρκίζες στην Πατησίων, παπατζήδες της οδού Αθηνάς, Αφρικάνοι μικροπωλητές cd's, Έλληνες ρακοσυλλέκτες που ανακυκλώνουν, τίμιοι Κινέζοι έμποροι στην Κουμουνδούρου, αλλά και άτιμοι Βαλκάνιοι οργανωτές του trafficking γυναικών στην Αγίου Κωνσταντίνου, Αλβανοί πορτοφολάδες και Ρουμάνοι υπέροχοι μουσικοί με ακορντεόν, όλοι αυτοί συγκροτούν ένα πλήθος –κατά τη γνώμη όσων εκφέρουν τις ιδέες της τάξης και της ασφάλειας- επικίνδυνο, εγκατεστημένο στο κέντρο της πόλης. Ανεξαρτήτως αν αυτό που κάνει είναι παράνομο ή όχι, αν κάθεται, αν εργάζεται, αν εμπορεύεται με νόμιμο τρόπο, αν παραβαίνει απλώς μια-δυο φορολογικές διατάξεις πουλώντας λαθραία ή χωρίς αποδείξεις, αν επαιτεί, αν κλέβει πορτοφόλια, αν ληστεύει, αν φονεύει. Το πλήθος και οι δραστηριότητές του “τσουβαλιάζονται”. Η εξαίρεση ταυτίζεται με τον κανόνα και το σύνολο καθίσταται ένοχο. Παρότι η ανομία και η έκπτωση της ανθρώπινης ζωής υπάρχει σε όλη τη χώρα, και μάλιστα με μεγαλύτερη ένταση απ’ ό,τι στο κέντρο της Αθήνας, το κέντρο γεωγραφικά φέρεται ωσάν να είναι το κέντρο της.
Το σωματεμπόριο γυναικών συμβαίνει επισήμως στα καλά μαγαζιά της Συγγρού ή της Πειραιώς, με τις γιγαντοαφίσες να το διαφημίζουν, και δευτερευόντως λίγο πιο κάτω από την πλατεία Θεάτρου. Οι ληστείες τραπεζών αλλά και οι κλοπές πορτοφολιών και τσαντών απλώνονται σε λιγότερο επιτηρούμενες ζώνες της περιφέρειας και όχι στο κέντρο. Οι παράνομες εξαρτησιογόνες ουσίες διακινούνται σε συνοικίες, σε πλατείες, σε καλά club, σε νησιά σαν τη Μύκονο, και σίγουρα πολύ πιο πέρα από την οδό Γερανίου. Οι φόνοι πληθαίνουν στις συνοικίες -όχι στην Ομόνοια, ούτε στην Αθηνάς- αλλά εν γένει τα εγκλήματα κατά της ζωής μπορεί να πει κανείς ότι συμβαίνουν κάθε Σαββατόβραδο στην Ποσειδώνος, με νεκρούς νέους ή πυκνά-συχνά στα εργοτάξια του τρόμου στο Πέραμα, με νεκρούς ξένους – εκεί είναι τα πραγματικά νούμερα των απωλειών ζωής.
Βικτωριανή ατμόσφαιρα και Τσάρλς Ντίκενς. Αυτή η επιστροφή στον 19ο αιώνα, την οποία γιορτάζουμε τούτες τις ημέρες, φαίνεται ότι άρχισε από το κέντρο της Αθήνας με τον προσδιορισμό του ενός τρίτου του πληθυσμού ως επικίνδυνου και των δραστηριοτήτων του περίπου ως εγκληματικών. Καθείς μες στη φτώχεια του... Θυμάστε τις δήθεν κοινωνιολογικές και βιολογικές ανακαλύψεις άλλων καιρών; Τότε που επιστήμονες και διαμορφωτές κοινής γνώμης έγραφαν ότι οι φτωχοί είναι επιρρεπείς στο έγκλημα και την παραβατικότητα από τη φύση τους, οι έγχρωμοι λόγω φυλετικής ιδιομορφίας. Ο φόβος του άλλου και ταυτόχρονα ο εξοβελισμός των αδύναμων κομματιών της κοινωνίας στα τάρταρα. Δεν έχουν δουλειά, δεν έχουν σπίτι, δεν έχουν να φάνε, πολλοί δεν έχουν πατρίδα, τους ασκείται βία συνεχώς και επιπλέον πρέπει να τους διώξουμε από το κέντρο της πόλης.
Προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε όλα αυτά που συμβαίνουν, να τα δούμε με ένα άλλο βλέμμα από αυτό που μας υποδεικνύουν, να υπερβούμε τα φοβικά και ρατσιστικά στερεότυπα. Ο Σταύρος Σταυρίδης, με τους “μετέωρους χώρους της ετερότητας”, ψηλαφεί αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα. Επιχειρεί να ερμηνεύσει διαφορετικά, αναζητά και ανακαλύπτει τα στοιχεία από τα οποία μπορεί να αντλήσει κανείς εικόνες ενός άλλου παρόντος, ίσως και ενός διαφορετικού μέλλοντος. Όχι μόνο στο δυσοίωνο σήμερα των πόλεων που γνωρίζουμε...
Καθώς η πανούκλα χτυπούσε τις πόλεις –δηλαδή το απόλυτο κακό– πρωτοδιατυπώθηκε το “όραμα της πειθαρχημένης κοινωνίας” ως “η ουτοπία της τέλεια διοικούμενης πόλης”. Πατάει στον Μισελ Φουκώ ο Σταύρος Σταυρίδης -το απόσπασμα είναι εκείνου- και συνεχίζει: “Η αναπαράσταση μίας εντοπισμένης ελευθερίας ορίζει τους ‘έξω’ ως αλλιώτικους και τους ‘μέσα’ ως ίδιους. Η περιτειχισμένη ελευθερία, η εξασφαλισμένη από μια περίμετρο, μπορεί εύκολα να ταυτιστεί στη συλλογική και την ατομική φαντασία με τις εγγυήσεις της ελευθερίας. Η προϋπόθεση της ελευθερίας μεταπίπτει τότε σε ουσιαστικό γνώρισμά της. Κάπως έτσι γίνεται αποδεκτό η ελευθερία να περιορίζεται στο όνομα της ασφάλειας που την εγγυάται.” Ονειρεύονται τις ασφαλείς συνοικίες, φρουρούμενες, περιτοιχισμένες με υλικούς ή άυλους φράχτες, εποπτευόμενες από φυσικούς ή ψηφιακούς φρουρούς. “Η γοητεία των τειχισμένων γειτονιών της ασφάλειας... (όπου) ...αγοράζουν οι κάτοικοί τους την απελευθέρωσή τους μακριά από τις απειλές του κοινωνικού ανταγωνισμού που σημαδεύει τη ζωή στην πόλη. Οι υλοποιημένες μεταμοντέρνες φαντασιώσεις του New Urbanism...” – θυμηθείτε, θα συμπλήρωνα, την ταινία “Truman Show” και το αποστειρωμένο ασφαλές παραθαλάσσιο προάστιο Seaside της Φλόριντα, σχεδιασμένο δια χειρός Krier, Duany και Plater-Zyberk, το οποίο αποτέλεσε το σκηνικό της. Το ειδυλλιακό χωριό-εφιάλτης, επιτομή της ουτοπίας της ασφάλειας, της αποστείρωσης, της ομαλότητας.
Μιλάμε λοιπόν για πόλεις και ελευθερία. Για την εξασφαλισμένη υλική των λίγων, για την υποσχεμένη φαντασιακή ελευθερία των πολλών, για την ανύπαρκτη των απόκληρων. Αποδομώντας ο Σταυρίδης τις σύγχρονες μας και καθόλου αθώες ουτοπίες, εντοπίζοντας το γενετικό τους κώδικα και ανακαλύπτοντάς τον πίσω σε σκοτεινές εποχές, ανάλογων συνθηκών κοινωνικών εντάσεων, βουτάει στα βαθιά – και εδώ έγκειται νομίζω η μεγάλη συνεισφορά του.
Ανακαλύπτει την πόλη-αρχιπέλαγος. Τη σχέση ανάμεσα στην τάξη και την αταξία ως έκφραση της σύγχρονης μεγαλούπολης. Όχι μόνο της σύγχρονης, θα μπορούσε να συμπληρώσει κανείς. Δεν είχαν άραγε και οι προηγούμενες, ολίγες και μεγάλες πόλεις τα σημάδια αυτού που ερχόταν; Η πολύχρωμη πολύβουη χαοτική νησίδα του μεγάλου παζαριού και της ακτής του Κεράτιου δίπλα στην τάξη του Τοπ-Καπί της Κωνσταντινούπολης, το Εβραϊκό Γκέτο με τις κρυφές αυλές και τις εκπλήξεις λίγο πιο πέρα από την καλοσχεδιασμένη και καλά οργανωμένη πιάτσα του Σαν Μάρκο με το Παλάτσο των Δόγηδων της Βενετίας. Η οδός του Σαν Ντενίς και τα βουλεβάρτα του Οσμάν, ή η Σκηνή και τα υπόγεια της Όπερας στην ιστορία του Φαντάσματος στο Παρίσι! Έτσι δεν είναι; Στις μέρες μας όμως ετούτες οι άλλοτε παρεκκλίσεις, δεν αποτελούν εξαίρεση, αποτελούν τον κανόνα της μεγαλούπολης και ακόμη πιο πολύ της μεγάπολης, του σύγχρονου πολεοδομικού μορφώματος ενός υπεραστικοποιημένου πλανήτη.
“Ακόμη και το φρουρούμενο μετρό αποκτά την απρόβλεπτη πολυλειτουργικότητα και αταξία ενός δημόσιου χώρου όπου διασταυρώνονται ποικίλες πρακτικές ζωής”, γράφει ο Σταυρίδης, αναφερόμενος στο μετρό της Πόλης του Μεξικού, και συνεχίζει: “Ουσιαστικά, η ρύθμιση και ο έλεγχος του χώρου στη σύγχρονη μεγαλούπολη των θυλάκων δεν μπορεί να περιγραφεί ικανοποιητικά από έναν χάρτη ζωνών υψηλής επιτήρησης που περιβάλλονται από ζώνες χαμηλής ελεγξιμότητας”, ζωνών που δεν είναι ούτε καν απεικονίσιμες σε χάρτη. Οι ζώνες επιτήρησης δεν είναι απεικονίσιμες σε χάρτη, όπως είναι λ.χ. οι ζώνες χαμηλών εισοδημάτων, η φτώχεια των συνοικιών, η κατάσταση των κτιρίων και των δημόσιων χώρων. Έτσι ο Σταυρίδης μας ξαναφέρνει στα ίσα. Ανατρέπει την ιδέα της τακτοποίησης, επιχειρηματολογεί γιατί “η στατιστική και η χαρτογράφηση λειτουργούν ... συμπληρωματικά ως τεχνικές διακυβέρνησης μέσω της απόδοσης ταυτοτήτων στους κυβερνώμενους”. Μας μιλάει για την ετερότητα, για την αταξία, για την ασυνέχεια ως ικανή συνθήκη συγκρότησης μιας πόλης, αυτής της πόλης-αρχιπελάγους, αυτής της πόλης των θυλάκων. Την περιγράφει, τη στηρίζει θεωρητικά και λίγο-πολύ μας εξηγεί ότι τα άλλα, η “ταξιθέτηση”, η κανονικοποίηση, η τυποποίηση, απλώς δεν υφίστανται, αλλά αποτελούν μια ουτοπία χειραγώγησης ή έναν μηχανισμό εξουσιαστικού ελέγχου, ικανού να εξασφαλίσει την “αγορασμένη ελευθερία” για τους ελάχιστους!
Σε αυτό το πλαίσιο, απαντιέται το ζήτημα της τάξης στις πόλεις. Αποκαλύπτονται οι μηχανισμοί, αναλύεται κυρίως το ιδεολογικό πλαίσιο επάνω στο οποίο στηρίζονται οι προσπάθειες για εξευγενισμό, διαλύονται μύθοι και στερεότυπα της ασφάλειας και της τάξης. Δεν υπάρχει ασφαλής ούτε ανασφαλής πόλη, υπάρχει πόλη των τάξεων που την κατοικούν, των κοινωνικών εντάσεων που τη διατρέχουν. Η αταξία, η μη κανονικότητα, η ετερότητα, φαίνεται ότι αποτελούν συστατικό αναπόσπαστο από το όλο σώμα της αστικής ζωής. Μέσα σε αυτούς τους θυλάκους, σε αυτές τις νησίδες, βρίσκουμε και κάτι άλλο, τα σπέρματα, την ελπίδα του διαφορετικού και της ανατροπής.
Το βιβλίο του Σταυρίδη, ήλθε στην κατάλληλη στιγμή. Την ώρα που οι πιέσεις για έλεγχο και υποταγή, στο όνομα μιας μίζερης ταυτότητας, συμπληρωματικής –και ολίγον εναλλακτικής- στην καπιταλιστική βαρβαρότητα είναι αφόρητες. Η ετερότητα περιλαμβάνει μέσα της κάτι μεγάλο και ελπιδοφόρο, τώρα που οι σιγουριές γκρεμίζονται. Οι καιροί αλλάζουν και τα νέα θα έλθουν από εκεί που δεν τα περιμέναμε, από τέτοιους μετέωρους τόπους και από άτακτες στάσεις και καθημερινότητες κρυμμένες εντός τους. Το στοίχημα είναι να τις ανακαλύψουμε.

Ο Νίκος Μπελαβίλας διδάσκει Πολεοδομία στην Αρχιτεκτονική του ΕΜΠ