Ο Φρόυντ στην κόκκινη κρύπτη

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΝΙΚΟΣ ΣΙΔΕΡΗΣ, Ο Φρόυντ κρυπτο-κόκκινος;, εκδόσεις Opportuna, Πάτρα, 2009

Η σχέση ψυχανάλυσης και μαρξισμού είναι δεδομένη: «Δεν με απασχολεί οποιαδήποτε οικονομική κριτική του κομμουνιστικού συστήματος. Δεν δύναμαι να διερευνήσω αν η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας είναι ενδεδειγμένη ή επωφελής. Όμως είμαι σε θέση να αναγνωρίσω ότι οι ψυχολογικές προϋποθέσεις στις οποίες βασίζεται το σύστημα είναι μια αυταπάτη» δήλωνε ο Φρόυντ (1). «Κάθε επιστήμη, πράγμα που ισχύει και για την επιστήμη της επανάστασης, υπάγεται στην πειραματική επαλήθευση» ισχυρίζετο για παράδειγμα και ο Τρότσκυ (2), ο μόνος ο οποίος, υπό προϋποθέσεις βέβαια και μόνο, θα μπορούσε να ευνοήσει μια ενδεχόμενη συνύπαρξη των δυο αυτών πρακτικών, δείχνοντας τελικά την προτίμησή του για τον παβλωφιανό συμπεριφορισμό.
Στο ενδιάμεσο όμως αυτού του χάσματος, αυτής της ρήξης, της οποίας το γεφύρωμα πάντοτε αποτελούσε πηγή έλξης για θεωρητικούς αλλά και ανθρώπους της πολιτικής δράσης, ο Νίκος Σιδέρης με το σύγγραμμά του έρχεται να επιβεβαιώσει το πάντοτε ανησυχητικά ανοίκειο ερώτημα: μήπως ο Φρόυντ ήταν κρυπτο-κόκκινος; ―ή, αναδιατυπώνοντάς το, σε ποια διάσταση θα μπορούσαμε να αναγνώσουμε μια τέτοια προοπτική στη σκέψη του Φρόυντ;
Ως προς αυτό, ο Σιδέρης είναι ξεκάθαρος: Ο ριζοσπαστικός αντι-ουτοπισμός του Φρόυντ ―ο Φρόυντ δηλαδή ως διχασμένο υποκείμενο, διαγεγραμμένο από το σημαίνον όπως θα έλεγε ο Λακάν, ως υποκείμενο μεταξύ των δικών του φαντασιώσεων και αμυντικών διεργασιών αλλά και των δεδομένων ιστορικών συνθηκών― χωρίς να εξαλείφει την ίδια τη φαντασίωσή του, τον εγγράφει ως επαναστάτη στη συνείδηση των ανθρώπων, τόσο ως προς τη διανοητική όσο και ως προς την ηθική του στάση. Ο Φρόυντ επομένως επαναστάτης.
Ενώ όμως στην περίπτωση του θρησκευτικού ζητήματος η επαναστατική στάση του Φρόυντ είναι εμφανής (διακεκυρηγμένος άθεος, η θρησκεία αυταπάτη), στην περίπτωση της «καθ’ υπόθεσιν κόκκινης» συνείδησής του χρειάζεται έναν επιθετικό προσδιορισμό, μια επεξήγηση, μία προϋπόθεση εκφοράς: κρυπτο-: έναν τρόπο πέρα του εμφανούς, εν κρυπτώ: ο Φρόυντ «κόκκινος» μονάχα μέσα σε κρύπτη. Τι είναι όμως κρύπτη;
Η κρύπτη είναι ένας τόπος: ο τόπος ωστόσο του μη τόπου, όπως το αναλύει ο Ντερριντά (3). Ένας τόπος όχι φυσικός αλλά τεχνητός, ο οποίος εμπεριέχεται σε έναν άλλον τόπο, και ταυτόχρονα πλήρως απομονωμένος από εκείνον. Ένας τόπος κλειστός, ο οποίος επιβάλλει την απομόνωση από κάθε ήχο, από κάθε βλέμμα, από κάθε φωνή, από κάθε πνοή, παράλληλα όμως προστατεύει και διαφυλάττει πολύ καλά ένα κλεισμένο μυστικό. Και ως εκ τούτου, η κρύπτη είναι μια εγγύηση, μια εγγύηση όμως θανάτου, καθώς προϋπόθεσή της είναι μια θανατηφόρος απόλαυση. Η κρύπτη είναι ένα μνήμα. Ο κάτοικος της κρύπτης είναι πάντοτε ένας ζωντανός νεκρός, βρίσκεται στο μεταξύ δύο θανάτων, όπως η κατά τον Λακάν Αντιγόνη (4), ένας νεκρός ο οποίος διατηρείται στη ζωή, ως νεκρός όμως, μέχρι τον δεύτερο θάνατό του. Η κρύπτη είναι ένα μη εκπεφρασμένο πένθος.
Σε μια τέτοια κρύπτη βρίσκεται και ο Φρόυντ σε σχέση με την «κόκκινη» πορεία της ιστορίας. Έξω από την κρύπτη, ο γάμος της ψυχανάλυσης με την αριστερά, ή κατά το ορθότερο του μαρξισμού με την ψυχανάλυση, μονόπλευρος ή μοργανατικός όπως τον έχει χαρακτηρίσει ο Θανάσης Τζαβάρας (5), ένας γάμος αποτυχημένος: η εφαρμογή της ψυχανάλυσης στη Ρωσσία ―το αναλύει διεξοδικά ο Σιδέρης― η οποία ξεκίνησε με πρωτοποριακό τρόπο τη δεκαετία του 1910, νωρίτερα δηλαδή και από την εφαρμογή της σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έχει ήδη εξορισθεί από το ολοκληρωτικό σοβιετικό πολιτικό και κλινικό πεδίο, ως μη συμβατή με τον μαρξισμό. Ο Φρόυντ ωστόσο, κρατώντας έναν τέτοιο γάμο στην κρύπτη του, διαφυλάττει το προγαμιαίο συμβόλαιό του ως παρακαταθήκη για το μέλλον. Ο Σιδέρης, ως προς αυτό, είναι αρκετά κατατοπιστικός.
Αρχικά, μία ομιλία του Φρόυντ, το 1918 στη Βουδαπέστη, περί παροχής δωρεάν υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε όλους. Μια «κόκκινη» τοποθέτηση εν κρυπτώ, χωρίς να ενέχει καμμία πρόθεση διευθέτησης της δράσης σε συλλογικό επίπεδο, ικανή όμως, σε επίπεδο εφαρμογής από τους οπαδούς του Φρόυντ, να οδηγήσει στο πείραμα των δωρεάν ψυχαναλυτικών κλινικών.
Εν συνεχεία, οι τοποθετήσεις του Φρόυντ σχετικά με τον μαρξισμό και το σοβιετικό πείραμα, 10 και 15 χρόνια αργότερα, στα κείμενά του Δυσφορία στον πολιτισμό και Ζήτημα κοσμοθεωρίας: ναι μεν δήλωση αναρμοδιότητας του ιδίου σε σχέση με τον μαρξισμό, τοποθέτηση του κομμουνισμού στην πλευρά της αυταπάτης, άκυρη κριτική προς την αριστερά περί οικονομικού ντετερμινισμού, ο οποίος απαλείφει την ατομική διάσταση της συμπεριφοράς, λανθασμένη πρόγνωση περί κατάρρευσης του σοβιετικού πειράματος λόγω ενδοστρέφειας της ανθρώπινης επιθετικότητας όταν εξαλειφθούν οι εξωτερικοί του εχθροί.
Ωστόσο, όμως, σαφής τοποθέτηση περί της εκμετάλλευσης ως δομικού παραγώγου της ανθρώπινης φύσεως, περί της λήψεως ακόμη πιο αυστηρών προληπτικών μέσων από την πλευρά πολιτισμού, υπό τον φόβο της εξέγερσης των καταπιεσμένων, καθώς και μια ακόμη πιο σαφής τοποθέτηση σε σχέση με το σοβιετικό πείραμα: «Η επανάσταση στη Ρωσσία, παρ’ όλες τις δυσάρεστες λεπτομέρειές της, φαίνεται ωστόσο σαν το μήνυμα για ένα καλύτερο μέλλον». Πράγμα για το οποίο, όπως λέει, ούτε βέβαια ο ίδιος του ο σκεπτικισμός ούτε και μια ενδεχόμενη αντίθετη άποψη θα μπορούσαν να το εγγυηθούν. Αφήνει όμως ένα ίσως. Ένα ίσως δομικό, καθοριστικής εμβελείας για τη μετέπειτα σύζευξη ψυχανάλυσης και μαρξισμού.
Λόγια μέσα από την κρύπτη: λόγια τα οποία, στην εποχή τους, δεν θα μπορούσαν να έχουν έναν διαφορετικό τρόπο εκφοράς από τον συγκεκριμένο, λόγια δηλαδή πέρα από την εποχή τους. Αυτό ακριβώς κάνει η κρύπτη: την εποχή που το σοβιετικό πείραμα, τη δεκαετία του ‘30, βυθίζεται στις στάχτες του, στον κλίβανο του ολοκληρωτισμού, συμπαρασύροντας παράλληλα εντός αυτού κάθε απόπειρα σύζευξης μαρξισμού και ψυχανάλυσης, ο Φρόυντ διαφυλάττει το φάντασμά του όχι ως ζωντανό-νεκρό, όπως ήταν δηλαδή στην εποχή του, αλλά ως κάτι το οποίο θα αναγεννηθεί από την τέφρα του.
Και το κλειδί; ο Σιδέρης το δίνει ξεκάθαρα: «Ίσως αυτή είναι η κύρια φροϋδική υποθήκη προς τη σημερινή αριστερά και προς κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο»: Απελευθέρωση από την αυταπάτη. Μια απελευθέρωση βέβαια όχι μονάχα σε επίπεδο ιδεολογίας αλλά, αυτό που μας ενδιαφέρει εν προκειμένω, και σε επίπεδο επιστημονικού στοχασμού.
Δυο ενδεικτικά παραδείγματα, κάποιες δεκαετίες πιο πριν, σε πρωτόλειο επίπεδο. Η δομική ανθρωπολογία, η σύμπλευση ψυχανάλυσης και μαρξισμού στο έργο του Λεβί- Στρως, ιδίως στις μελέτες του περί αιμομιξίας: Ερωτήματα, όπως, Ποια είναι η ρίζα της αιμομιξίας; γιατί έχει καθολική εφαρμογή; πώς καθορίζει την κοινωνική δομή σε κάθε κοινωνία; γιατί θεωρείται ένας από τους βασικούς νόμους της κοινωνικής συνύπαρξης; τα οποία κυριαρχούν στο έργο του, σαφώς τίθενται επί της φροϋδικής βάσεως του Τοτέμ και ταμπού.
Αλλά και το έργο του Λακάν, με τις έννοιες της υπεραπόλαυσης, ή του Λόγου του καπιταλιστή, όπως επίσης και την έννοια της διάκρισης και της κοινής αγοράς, δίνουν ακριβώς μια τέτοια πνοή στο αρχικό ελλείπον φροϋδικό συγκείμενο.
Εν κατακλείδι, ίσως αυτή να είναι η συμβολή του Φρόυντ στο κόκκινο πείραμα, σε πολιτικό και επιστημονικό επίπεδο:
Μέσα από την κρύπτη του, πάνω αλλά και ενάντια στα νερά του Αχέροντα, στο απέραντο τοπίο των καταστροφών και της ενόρμησης θανάτου των ολοκληρωτισμών της εποχής του, αφήνει προς ανασύσταση ένα βλέμμα, την ίδια του τη φαντασίωση. Ένα ορθολογικό αλλά παρανοϊκό συνάμα βλέμμα: «Επέτυχα εκεί όπου ο παρανοϊκός αποτυγχάνει», μας θυμίζει ο Σιδέρης τη φράση του Φρόυντ. Ένα βλέμμα στον ίδιο τον άνθρωπο, στον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβάνεται τη ζωή και την αλήθεια, ένα βλέμμα πού λέει ότι το αληθινό δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό, ότι το κυρίαρχο νόημα βρίσκεται στον συσχετισμό των επί μέρους μορφών πραγματικότητας, οι οποίες εκ πρώτης όψεως φαίνονται ετερογενείς, ετερόκλητες. Η θεωρία ισοδύναμη με την φαντασίωση, το ονομάζει ο Σιδέρης, η θεωρία ως φαντασίωση του θεωρητικού, αναδιατυπωμένη στη γλώσσα της επιστήμης του.

Ο Νίκος Παπαχριστόπουλος διδάσκει Ψυχανάλυση στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

(1) N. Σιδέρη, Ο Φρόυντ κρυπτο-κόκκινος; Opportuna, Πάτρα 2009.
(2) J. Chemouni, Ο Τρότσκυ και η ψυχανάλυση, μτφ. Ν. Παπαχριστόπουλου, Κ. Σαμαρτζή, Opportuna, Πάτρα, υπό έκδοση.
(3) J. Derrida, «Fors», στο N. Abraham, M. Τorok, Le verbier de l’homme aux loups, Flammarion, Παρίσι 1999.
(4) J. Lacan, Le Séminaire. Livre VII. L’éthique de la psychanalyse, Seuil, Παρίσι 1986.
(5) Θ. Τζαβάρα, «Ψυχανάλυση και Αριστερά. Ένας μοργανατικός γάμος», στο Ψυχανάλυση και Αριστερά, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Αθήνα 2007.