Η ζωή από την άλλη μεριά

ΤΗΣ ΒΙΒΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

ΤΖΟΑΝΑ ΚΑΒΕΝΑ, Η ένδοξη παραίτηση της Ρόζα Λέιν, μτφρ. Αργυρώ Μαντόγλου, εκδόσεις Μεταίχμιο, σελ. 376

Φαίνεται ότι οι υπαρξιακές κρίσεις αποτελούν αγαπημένα θέματα των απανταχού συγγραφέων. Με αυτές σχολιάζουν τον σημερινό τρόπο ζωής και το σύστημα που αναπαράγει τον καθημερινό πολιτισμό μας. Από την πλευρά μας, οι αναγνώστες λοξοκοιτάμε αυτά τα μυθιστορήματα με μια κρυμμένη επιθυμία αυτογνωσίας, και τη διάθεση να μπούμε μέσα στη διαμάχη, να πάρουμε μια θέση για το νόημα της ζωής και την κοινωνία μας. Γενικά, αυτά τα μυθιστορήματα δεν τα θεωρούμε ιδιαίτερα λογοτεχνικά ως έργα, αλλά εξάρουμε την πνευματώδη και γλαφυρή γραφή τους.
Μια τέτοια περίπτωση είναι και το μυθιστόρημα της Τζοάνα Καβένα που βραβεύτηκε με το βραβείο Orange για νέες συγγραφείς στην Αγγλία, το 2008. Η ηρωίδα του μυθιστορήματος παρατάει τη δουλειά της στην εφημερίδα όπου εργάζεται, χωρίζει με τον σύντροφό της, μένει άστεγη και άφραγκη. Τότε, βλέπει τη ζωή από την άλλη πλευρά της, την πλευρά που δεν έχει καθόλου λάμψη, αν λάβουμε υπόψη μας τον πρωτότυπο τίτλο του μυθιστορήματος (inglorious). Τη ζωή που δεν περιμένει την προαγωγή, την επιβράβευση ή την οικογενειακή ευτυχία, αλλά ψυχορραγεί ανάμεσα στο «υπάρχω» και «δεν υπάρχω».
Η αφήγηση δίνει την αίσθηση μιας γυναίκας που κατέβηκε από το τρένο και βλέπει σαστισμένη τον κόσμο να τρέχει χωρίς εκείνη, σε ξέφρενους ρυθμούς. Η ηρωίδα περνά μια μακρά φάση αδράνειας, την οποία ταράζει το άγχος να βρει χρήματα για να επιβιώσει. Εικάζουμε ότι σε αυτήν την περίπτωση το χρήμα κάνει και κάτι καλό: δίνει μια ώθηση για να ξαναμπεί κανείς στην διαδικασία να ζήσει, όταν το ένστικτο της αυτοσυντήρησης δεν έχει τελείως χαθεί. Οι προσπάθειες όμως της ηρωίδας να «ξανανέβει στο τρένο», διακρίνονται από αμφιθυμία: και θέλει, και δεν θέλει, και μπορεί και δεν μπορεί. Η λέξη κλειδί στην περίπτωσή της είναι η λέξη προσπάθεια, αλλά γι’ αυτήν χρειάζονται ψυχικά αποθέματα, ένα όραμα ίσως, κάτι για το οποίο αξίζει να προσπαθήσει. Η ηρωίδα μας όμως δεν βρίσκει πια κανένα νόημα στην προσπάθεια. Καθώς παρατηρεί τον κόσμο, μας δίνεται η εικόνα μιας κοινωνίας που προσπαθεί από κεκτημένη ταχύτητα, σαν να ξέχασε για ποιο λόγο προσπαθεί. Στο τέλος, η ηρωίδα δεν θα λυτρωθεί. Βρίσκει μικρούς σκοπούς που αρκούν ίσα για να τροφοδοτούν την προσπάθεια μίας ακόμα μέρας και υποβάλλεται η ιδέα ότι για πολύ ακόμα θα περιδινείται γύρω από το σύστημα από το οποίο δραπέτευσε.
Ίσως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο στο μυθιστόρημα είναι οι λίστες ημέρας που καταρτίζει η ηρωίδα με τα πράγματα που έχει να κάνει για την επόμενη μέρα. Στις λίστες αυτές ανακατεύονται ετερόκλητες υποχρεώσεις, που η σπουδαιότητα τους παραμορφώνεται με την παράθεσή τους μέσα στη λίστα. Έτσι, η οδηγία «να πλύνω τα ρούχα μου» δεν είναι μια απλή διεκπεραίωση αλλά κάτι παραπάνω, γιατί μόνο έτσι η ηρωίδα θα έχει ρούχα για να βγει έξω. Αντίστοιχα, η καταγεγραμμένη στη λίστα της υποχρέωση να διαβάσει μια σειρά από φιλοσοφικά έργα, δηλώνει την καθημερινή της ανάγκη να βρει σε αυτά τις απαντήσεις στα θέματα που την απασχολούν. Μια ανάγκη που γίνεται, έτσι, εξίσου σημαντική με το να βρει να κοιμηθεί, να φάει, να πλυθεί. Οι λίστες δίνουν την εντύπωση του καταναγκασμού για καθημερινή προσπάθεια. Κι αυτός ο καταναγκασμός πολλαπλασιάζεται, καθώς οι μέρες περνούν αλλά οι ίδιες υποχρεώσεις μεταφέρονται από μέρα σε μέρα. Η προσπάθεια της ηρωίδας να ζήσει αναβάλλεται αενάως. Οι λίστες απεικονίζουν εύγλωττα τα αδιέξοδα της ζωής της.
Τα γεγονότα περιγράφονται με γλώσσα καθημερινή, γρήγορη, ρεαλιστική. Τον ρεαλισμό της καθημερινότητας διακόπτουν οι ονειροπολήσεις της ηρωίδας, οι αγωνίες της και οι απαντήσεις που δίνει από μέσα της στους ανθρώπους με τους οποίους συνομιλεί και που είναι το ίδιο αδιάφοροι με το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινείται. Η αφήγηση είναι συναισθηματικά φορτισμένη, ενώ διαθέτει ποιητικές εικόνες στην περιγραφή των τοπίων: «σκελετοί δέντρων κάρφωναν τον ουρανό». Ο αναγνώστης γίνεται συνένοχος με την ηρωίδα, καθώς μοιράζονται πολύ εύκολα το κοινό αυτό αίσθημα από το εκούσιο βούλιαγμα στην άρνηση για κάθε δράση. Το βιβλίο της Καβένα είναι ένα βιβλίο που προσφέρει συντροφιά, και από εκεί πηγάζει η αναγνωστική του απόλαυση.
Τα μυθιστορήματα που σχολιάζουν τον σύγχρονο τρόπο ζωής παίρνουν, ωστόσο, κάποια ζητήματα ως δεδομένα. Θεωρούν δεδομένο ότι οι ήρωές τους έχουν δουλειά, σύντροφο, οικογένεια. Ο κόσμος μας όμως φαίνεται ότι δεν είναι πια ακριβώς έτσι. Για κάποιους το να βρουν δουλειά δεν είναι αυτονόητο, ενώ πολλές πλέον γυναίκες είναι μόνες τους και βλέπουν να είναι άπιαστο το όνειρό τους για οικογένεια. Οι ηρωίδες τέτοιων μυθιστορημάτων μοιάζουν να μην συνειδητοποίησαν πώς απέκτησαν αυτά που κάποια στιγμή αρνούνται. Στην αντίθετη περίπτωση, αυτά είναι ζητούμενα και τοποθετούνται μέσα στις θετικότητες της ζωής. Είναι μια από τις αντιφάσεις της εποχής μας, που τα μυθιστορήματα αυτού του είδους ίσως θα έπρεπε να λαβαίνουν υπόψη τους.

Η Βιβή Ζωγράφου-Πόνσε είναι δημοσιογράφος