Για τη συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης

ΤΟΥ ΤΕΛΗ ΤΥΜΠΑ

Ως ιστορικός που πρότεινε μια συγκεκριμένη ερμηνεία του έργου του Νεύτωνα, το οποίο θεωρείται ως εμβληματικό για την Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα, και, ταυτόχρονα, ως κάποιος που από υπεύθυνη θέση τοποθετήθηκε με συγκεκριμένο τρόπο σε κρίσιμες διαμάχες για τον προσανατολισμό της φυσικής του καιρού του (διαμάχες που έλαβαν χώρα τις δεκαετίες αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση), o Boris Hessen προσφέρεται για να καταδειχθεί ότι η ιστορία της επιστήμης ανατροφοδοτείται στην ίδια την επιστήμη, ότι η ιστορία της επιστήμης συμμετέχει τελικά στη διαμόρφωση της επιστήμης.
Ο Κώστας Γαβρόγλου αξιοποιεί την περίπτωσή του για να συσχετίσει δεξιοτεχνικά τη φυσική και την ιστορία της φυσικής. Στο κείμενό του, η ιστορία της επιστήμης του Hessen τοποθετείται στο ευρύτερο πλαίσιο προσπαθειών για μια μαρξιστική ιστορία της επιστήμης, προσπαθειών που κατέβαλαν όχι τόσο κάποιοι μαρξιστές ιστορικοί της επιστήμης -δεν έχουν άλλωστε υπάρξει και πολλοί τέτοιοι- αλλά μαρξιστές επιστήμονες, κυρίως κάποιοι διάσημοι επιστήμονες του μεσοπολέμου και της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς.
Το κέντρο βάρους όμως του κειμένου του Γαβρόγλου βρίσκεται στη σύνδεση της συγκρότησης μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης με κάτι πολύ ευρύτερο. Αντί να εξαντλείται στην περιορισμένη και φθίνουσα παράδοση ιστοριών της επιστήμης που αναφέρονται ρητά στο μαρξισμό, το κείμενο αυτό ανοίγεται σε μια πλούσια και ακμάζουσα εργογραφία ιστορικών της επιστήμης, που χωρίς να αναφέρεται ρητά στο μαρξισμό έχει αναδείξει μια σειρά στοιχείων που διαμορφώνουν μια αξιόλογη παρακαταθήκη για τη συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης.
Στο κείμενο του Γαβρόγλου τα στοιχεία αυτά εντοπίζονται, καταγράφονται και κωδικοποιούνται σταδιακά, στο πλαίσιο πέντε συνδεόμενων θεματικών ενοτήτων. Η πρώτη ενότητα εισάγει στην πολιτική και ακαδημαϊκή σημασία της συγκρότησης μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης, η δεύτερη στη γενεαλογία και τα χαρακτηριστικά των προσπαθειών για μια μαρξιστική ιστορία της επιστήμης, η τρίτη σε κάποια στοιχεία αυτών των προσπαθειών που θα πρέπει να παρακαμφθούν (το άγχος για έναν καθολικό «ορισμό» της επιστήμης, η παραμορφωτική παρουσίαση της τεχνολογίας ως «εφαρμογή» της επιστήμης, ο μύθος για την «ουδετερότητα» της επιστήμης), η τέταρτη στην ιστορική γείωση θεωρητικών κατηγοριών που εμπλέκονται στη διαμόρφωση του πλαισίου μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης («αλήθεια», «αντικειμενικότητα», «αιτιότητα»), και η πέμπτη σε δύο στοιχεία από τις σχετικά πρόσφατες συζητήσεις σχετικά με την ιστοριογραφία των επιστημών που αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής (η ιστοριογραφική έμφαση στην «ενδεχομενικότητα» και η ιστορική εστίαση στην επιστημονική «πρακτική»).
Απομονώνω ενδεικτικά την προσέγγιση του Γαβρόγλου ως προς την υπόθεση περί «ουδετερότητας» της επιστήμης, υπόθεση που θεωρεί εμπόδιο στη συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης. Η προσέγγιση αυτή συνδυάζεται νομίζω με την αναφορά του Γαβρόγλου στην «ενδεχομενικότητα» ως κάτι που μπορεί να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για μια τέτοια συγκρότηση. Ο μαρξισμός (στην περίπτωσή μας το σύνολο των προσπαθειών για μια μαρξιστική ιστορία της επιστήμης) είτε δεν αποστασιοποιήθηκε επαρκώς είτε, ακόμη συχνότερα (και χειρότερα), υιοθέτησε και αναπαρήγαγε την υπόθεση περί «ουδετερότητας» της επιστήμης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, αντί να μελετηθεί ιστορικά ποιες χρήσεις ευνοήθηκαν από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής της επιστήμης, να επικρατήσει άκριτα η υπόθεση ότι η επιστήμη είναι το ίδιο φιλόξενη σε κάθε χρήστη, ακόμη και σε χρήστες με αντιπαραθετικές κοινωνικές τοποθετήσεις. Επικράτησε δηλαδή μια υπόθεση που επέτρεπε στην επιστήμη να εμφανίζεται ως ανεξάρτητη από συγκεκριμένες κοινωνικότητες. Η παράκαμψη αυτού του εμποδίου επιτρέπει να αντικατασταθεί η εξελικτιστική με μια ανοικτή ιστορία της επιστήμης, με μια ιστορία διαφορετικών κοινωνικών υποκειμενικοτήτων που συγκροτήθηκαν στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης για τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να διαμορφωθεί η επιστήμη. Όπως αποσαφηνίζει ο Γαβρόγλου, αυτό δεν οδηγεί στην κατασκευή κάποιας «υποθετικής ιστορίας» αλλά στην ιστορική έρευνα που αναδεικνύει τα ενδεχόμενα της εκάστοτε συγκυρίας. Η έμφαση στην «ενδεχομενικότητα» χαρακτηρίζει ένα διευρυνόμενο αριθμό αξιόλογων έργων ιστορικών της επιστήμης, τα οποία –ανεξάρτητα από το εάν αναφέρονται ρητά στο μαρξισμό- μπορούν να συμβάλουν αποφασιστικά στη συγκρότησή της.
Το επίκεντρο της εστίασης του Hessen είναι ο συσχετισμός της Νευτώνειας επιστήμης με τα τεχνικά προβλήματα που έθετε ένας νέος τρόπος παρέμβασης στη φύση, ο οποίος με τη σειρά του αντιστοιχούσε σε ένα νέο τρόπο οργάνωσης της εργασίας και της κοινωνίας γενικότερα. Για να δείξει με πιο ευδιάκριτο τρόπο τη δυναμική του συσχετισμού των δύο (επιστήμης και τεχνικής) την εποχή του Νεύτωνα (απαρχές της ηγεμονίας του εμπορικού κεφαλαίου), ο Hessen ολοκληρώνει την εξιστόρησή του με ένα ιδιαίτερα διεισδυτικό κεφάλαιο για τη σχέση επιστήμης και τεχνικής κατά τον δέκατο ένατο αιώνα (εδραίωση της ηγεμονίας του βιομηχανικού κεφαλαίου), όταν και η διάχυση της χρήσης της ατμομηχανής συνδυάστηκε διαλεκτικά με την ανάδειξη της θερμοδυναμικής και της έννοιας της ενέργειας. Σήμερα θα λέγαμε ότι η ιστορία της επιστήμης συσχετίζεται στον Hessen με αυτό που εκ των υστέρων (κατά τη μεταπολεμική περίοδο) αναδείχθηκε ως ο διακριτός κλάδος της ιστορίας της τεχνολογίας.
Ο Γαβρόγλου επιμένει ότι δεν πρέπει να θεωρείται πως η τεχνολογία είναι η απλή εφαρμογή της επιστήμης. Στην υπόθεση αυτή εμπλέκεται ένα ιστοριογραφικό διακύβευμα που είναι πολύ σημαντικό για τη συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης, καθώς η αντιμετώπιση της τεχνολογίας ως απλής εφαρμογής της επιστήμης εκτοπίζει στο αόρατο παρασκήνιο την κοινωνική οργάνωση της δεξιοτεχνικής τεχνικής εργασίας στην οποία στηρίχθηκε η επιστημονική πρακτική (και επομένως και η παραγωγή επιστημονικής γνώσης ως τέτοιας) στο εργαστήριο, για παράδειγμα την εργασία για την κατασκευή, προσαρμογή, λειτουργεία και συντήρηση πειραματικού εξοπλισμού. Σημειώνω με την ευκαιρία ότι το διακύβευμα είναι εξίσου σημαντικό για τη συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας της τεχνολογίας, καθώς η αντιμετώπιση της τεχνολογίας ως απλής εφαρμογής της επιστήμης τοποθετεί επίσης στο αόρατο παρασκήνιο την οργάνωση της δεξιοτεχνικής εργασίας στην οποία βασίστηκε η γενικότερη σχέση της κοινωνίας με τη φύση, σχέση στην οποία δεν εφαρμόστηκε κάποια γνώση, αλλά παράχθηκε νέα γνώση στην πράξη.
Από ιστορικούς της επιστήμης που δεν αναφέρονται ρητά σε κάποιον μαρξισμό έχουμε μάθει για τους «αόρατους τεχνικούς» των επιστημονικών εργαστηρίων· όπως από ιστορικούς της τεχνολογίας, που επίσης δεν αναφέρονται ρητά σε κάποιον μαρξισμό, έχουμε μάθει για ένα τεράστιο κόσμο κρίσιμων τεχνικών γνώσεων που υποτιμούνταν και παρέμενε αόρατος, επειδή ακριβώς δεν ικανοποιούσε τα κριτήρια που έθετε ένας συγκεκριμένος ορισμός της σημαντικής-επιστημονικής γνώσης. Η συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης μπορεί ενδεχομένως να υποβοηθηθεί από μια παρέμβαση που θα έχει αφετηρία μια χαρτογράφηση των διαθέσιμων μαρξισμών, θα συνεχίζει με την επιλογή κάποιου μαρξισμού ως καταλληλότερου για τη συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας των επιστημών και θα καταλήγει στον προσδιορισμό της ιστορίας των επιστημών που αντιστοιχεί στον καταλληλότερο αυτό μαρξισμό. Δεν είμαι καθόλου σίγουρος για τη δυνατότητα μιας τέτοιας παρέμβασης να αποκτήσει στη σημερινή ιστοριογραφική συγκυρία την ελάχιστη αναγκαία επαφή με την κοινότητα των ιστορικών των επιστημών. Η μέριμνα του Γαβρόγλου για τη μέγιστη δυνατή αξιοποίηση της υπάρχουσας πρακτικής των ιστορικών των επιστημών προσφέρει, νομίζω, μια πολύ πιο στέρεη βάση για τη συγκρότηση μιας μαρξιστικής ιστορίας της επιστήμης.

Ο Τέλης Τύμπας διδάσκει Ιστορία της τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών