Μαρξισμός και Επιστήμες

Αφιέρωμα

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΔΗ

Μαρξισμός και Επιστήμες: Ιστοριογραφικές και Φιλοσοφικές Προσεγγίσεις. Κείμενα των Boris Hessen, Κώστα Γαβρόγλου, Αριστείδη Μπαλτά. Εισαγωγή, μετάφραση, επιμέλεια: Δημήτρης Διαλέτης, εκδόσεις Νεφέλη, σελ. 384

Είναι το δεύτερο βιβλίο, που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες, στη σειρά «Επιστήμες και Ιστορία» των εκδόσεων Νεφέλη. Προηγήθηκε το 2007 το Σώζειν τα Φαινόμενα: Δοκίμιο για την έννοια της φυσικής θεωρίας από τον Πλάτωνα έως τον Γαλιλαίο του Pierre Duhem (μετάφραση-επιμέλεια: Δ. Διαλέτης, Γ. Χριστιανίδης• επίμετρα: Κ. Γαβρόγλου, Δ. Διαλέτης, Μ. Ιβάνοβα, Γ. Χριστιανίδης, Σ. Ψύλλος), ενώ για το αμέσως προσεχές μέλλον προγραμματίζεται μία έκδοση που θα περιλαμβάνει τα αποτελέσματα των ερευνών που αναπτύσσονται τα τελευταία γύρω από το έργο του Αρχιμήδη.
Η παρούσα έκδοση αποτελείται από τρία βασικά κείμενα και ένα εκτενές επίμετρο. Το πρώτο κείμενο είναι το δοκίμιο του Boris Mikhailovich Hessen (Gessen) (1893-1936) «Οι κοινωνικές και οικονομικές ρίζες των Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα», το οποίο παρουσιάζεται ολοκληρωμένο, για πρώτη φορά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, σε μετάφραση του Δημήτρη Διαλέτη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος είναι και ο επιμελητής της έκδοσης. Το κείμενο του Hessen ανακοινώθηκε στο 2ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας των Επιστημών και των Τεχνικών που έγινε στο Λονδίνο το 1931, και έχει μείνει στην ιστορία ως το πρώτο κλασικό προγραμματικό παράδειγμα μαρξιστικής ιστοριογραφίας της επιστήμης. Με το έργο αυτό επιχειρήθηκε για πρώτη φορά μέσω της μαρξιστικής θεωρίας η ανάγνωση και η ανασυγκρότηση των συνθηκών γένεσης ενός κορυφαίου για τη νεότερη επιστήμη έργου, των Μαθηματικών Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας (Philosophiae naturalis principia mathematica) του Νεύτωνα, όχι με όρους που παραπέμπουν στην ιδιοφυΐα του δημιουργού τους ή στην προϋπάρχουσα του Νεύτωνα φυσική θεωρία, αλλά με όρους που παραπέμπουν σχεδόν αποκλειστικά στις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής του.
Πιο συγκεκριμένα, ο Hessen μελετά τις σύνθετες σχέσεις οικονομίας, τεχνολογίας και επιστήμης στην αυγή της νεότερης εποχής (17ος αιώνας) και καταλήγει σε μια θεμελιώδη θέση, η οποία ανατρέπει άρδην την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη ότι η τεχνολογία που αναπτύχθηκε εκείνη την εποχή προέκυψε ως εφαρμογή στην πράξη της παράλληλα επίσης αναπτυσσόμενης με ραγδαίους ρυθμούς επιστήμης. Το συμπέρασμα του Hessen ήταν ακριβώς το αντίθετο: οι τεχνολογικές εξελίξεις, οι οποίες υπαγορεύτηκαν από αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική βάση της κοινωνίας, ήσαν εκείνες που άνοιξαν τους ορίζοντες για τη ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης. Έτσι, η επιστήμη της μηχανικής (η λεγόμενη «θεωρητική» μηχανική) αναπτύχθηκε τον 17ο αιώνα από τη μελέτη της τεχνολογίας της εποχής και όχι το αντίστροφο. Η παραπάνω θέση συμπληρώνεται στην ανάλυση του Hessen από μια δεύτερη θέση, σύμφωνα με την οποία οι τεχνολογικές εξελίξεις, εκτός από τους ορίζοντες που άνοιξαν για την επιστήμη, προσδιόρισαν επίσης και τα όρια αυτής της ανάπτυξης. Στις περιοχές εκείνες όπου οι επιστήμονες του 17ου αιώνα δεν είχαν τη δυνατότητα να επωφεληθούν από μια ήδη υπάρχουσα τεχνολογία (όπως οι θερμικές μηχανές, οι ηλεκτρικές μηχανές και οι ηλεκτρογεννήτριες), οι αντίστοιχοι κλάδοι της φυσικής (θερμοδυναμική, ηλεκτροδυναμική) δεν αναπτύχθηκαν.
Στη βάση αυτής της θέσης, το κείμενο του Hessen προσφέρει μια εμπεριστατωμένη ερμηνεία, βασισμένη στη μαρξιστική θεωρία, των διαδικασιών γένεσης της φυσικής του Νεύτωνα, η οποία «προέκυψε από τα καθήκοντα που είχε θέσει η εποχή του, καθήκοντα τα οποία καλούνταν να εκπληρώσει η κοινωνική τάξη που ερχόταν στην εξουσία». Ταυτόχρονα, και ως επακόλουθο της ίδιας θέσης, εξηγεί τα όρια αυτής της φυσικής: «Ο Νεύτων δεν μπόρεσε να αναδείξει και να επιλύσει το πρόβλημα της διατήρησης της ενέργειας αλλά αυτό δεν οφειλόταν σε έλλειψη ευφυΐας. Οι μεγάλοι άνδρες, όσο μεγαλοφυείς και αν είναι, σε όλα τα πεδία, διατυπώνουν και επιλύουν εκείνα μόνο τα προβλήματα, των οποίων η λύση έχει καταστεί αναγκαία από την ιστορική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων».
Εκτός από το κείμενο του Hessen, η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει δύο ακόμη μελέτες, μία του Κώστα Γαβρόγλου με τίτλο «Μαρξισμός και ιστορία των επιστημών» και μία του Αριστείδη Μπαλτά με τίτλο «Μαρξισμός και φιλοσοφία της επιστήμης: Επιστημονική αντικειμενικότητα έναντι κοινωνικού σχετικισμού». Οι μελέτες αυτές παρουσιάζονται λεπτομερώς σε άλλες στήλες αυτού του αφιερώματος.
Το βιβλίο Μαρξισμός και Επιστήμες: Ιστοριογραφικές και Φιλοσοφικές Προσεγγίσεις ολοκληρώνεται με ένα εκτενές και πολύ κατατοπιστικό επίμετρο για τη ζωή και το έργο του Boris Hessen, που έγραψε ο επιμελητής της έκδοσης.

Ο Γιάννης Χριστιανίδης διδάσκει Ιστορία των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών


Ο Boris Hessen

Ο Boris Hessen γεννήθηκε στις 28 Αυγούστου 1893 στο Ελισάβετγκραντ, μια μικρή βιομηχανική πόλη της Ουκρανίας (σήμερα ονομάζεται στα ρωσικά Κίροβογκραντ), από μια σχετικά εύπορη μικροαστική οικογένεια εβραϊκής καταγωγής. Το 1913, μετά το λύκειο, έφυγε για να σπουδάσει φυσική στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, όμως μόλις έναν χρόνο αργότερα υποχρεώθηκε να επιστρέψει στη Ρωσία καθώς ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Στη Ρωσία παρακολούθησε, από το 1914 έως το 1917, μαθήματα μαθηματικών και οικονομίας στο Πολυτεχνικό Ινστιτούτο της Αγίας Πετρούπολης, παράλληλα δε μελετούσε ιδιωτικά φιλοσοφία και ιστορία των μαθηματικών.
Πριν ξεσπάσει η Οκτωβριανή Επανάσταση ο Hessen επέστρεψε στη γενέτειρά του, όπου ανέπτυξε επαναστατική δράση. Το 1917 εντάχθηκε στην Οργάνωση Διεθνιστών του Ελισάβετγκραντ, ενώ αμέσως μετά την Επανάσταση έγινε μέλος του Σοβιέτ της πόλης. Το 1919 έγινε μέλος του Kόμματος των Μπολσεβίκων, ενώ συμμετείχε επίσης σε εκστρατείες του Κόκκινου Στρατού.
Από το 1921 έως το 1924 δίδαξε πολιτική οικονομία στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Σβερτλόφ στη Μόσχα, ενώ το 1924 αποφάσισε να εγγραφεί στο Κολέγιο των Κόκκινων Καθηγητών, ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα για κομμουνιστές οι οποίοι προορίζονταν να διδάξουν στο Πανεπιστήμιο. Στο Κολέγιο παρέμεινε και μετά τις σπουδές του ως λέκτορας και εν συνεχεία ως αναπληρωτής διευθυντής του τομέα για τις φυσικές επιστήμες. Από το 1926 δίδασκε, επίσης, «μεθοδολογία» στη Σχολή Μαθηματικών και Φυσικής του Πανεπιστημίου της Μόσχας, ένα μάθημα που περιελάμβανε την ιστορία και φιλοσοφία της επιστήμης.
Στα τέλη του 1930 ο Hessen έγινε διευθυντής του Ινστιτούτου Φυσικής του Πανεπιστημίου της Μόσχας, και το 1931, όταν το Ινστιτούτο αναβαθμίστηκε σε Σχολή, ο Hessen έγινε ο πρώτος κοσμήτορας. Το 1933 έγινε αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών και το 1934, όταν η Ακαδημία μεταφέρθηκε από το Λένινγκραντ στη Μόσχα, παραιτήθηκε από την κοσμητεία για να αναλάβει αναπληρωτής διευθυντής του Ινστιτούτου Φυσικής της Ακαδημίας Επιστημών, θέση την οποία κατείχε μέχρι τη σύλληψή του το 1936.
Ο Boris Hessen συνελήφθη στις 21 Αυγούστου 1936 με την κατηγορία της συμμετοχής σε τρομοκρατικές δραστηριότητες που εντάσσονταν στο πλαίσιο μιας τροτσκιστικής-ζηνοβιεφικής συνομωσίας. Στη δίκη που έγινε στις 20 Δεκεμβρίου 1936 ο Hessen και δύο συγκατηγορούμενοί του καταδικάστηκαν για συμμετοχή στη δολοφονία του S. M. Kirov (το 1934) και για την οργάνωση τρομοκρατικών επιθέσεων εναντίον κορυφαίων σοβιετικών αξιωματούχων. Ο Hessen εκτελέστηκε δια τουφεκισμού την ίδια ημέρα. Η μνήμη του αποκαταστάθηκε το 1955.

Γ.Χ.