Μια οργανική συνάντηση

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ
Τέρρυ Ήγκλετον: Κείμενα για τη ζωή, την ποίηση, την πολιτική, επ. Ρένα Δούρου, εκδ. Το πέρασμα, Αθήνα 2009

Μολονότι ο Terry Eagleton επιχείρησε, με μεγάλη επιτυχία ως επί το πλείστον, να ανανεώσει τη μαρξογενή αισθητική πρόσληψη, η οποία άλλωστε αποτέλεσε την καταγωγική περιοχή των θεωρητικών και κριτικών εναισθήσεών του, μολονότι επεχείρησε να εντάξει και να συσσωματώσει στην κριτική του της νεωτερικότητας πολλά από τα υποδείγματα μιας ριζοσπαστικής αντίληψης -αν όχι εκτός του μαρξιστικού πλαισίου, τουλάχιστον εγγύτατα στις μεταμαρξιστικές τάσεις και ρεύματα- εντούτοις, κατά τη γνώμη μου, δεν μπόρεσε τελικά να υπερβεί τις εγελιανές και λουκατσιανές εκδοχές ενός ολιστικού λόγου ως κεντρικής προϋπόθεσης τόσο των αισθητικών και κειμενικών προσεγγίσεών του, όσο και των εν γένει αντιλήψεών του για τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και την κοινωνική/πολιτική σφαίρα. Αυτό δεν λέγεται προκειμένου να υποβαθμίσει τις κριτικές συλλήψεις του Eagleton, ή να αναδείξει καθηλώσεις σε θεωρητικές αρχές και προτάγματα που οδηγούν σε στρεβλώσεις των εκάστοτε συγκεκριμένων εγχειρημάτων του στα πεδία μελετών τα οποία επιλέγει. Θα έλεγα μάλιστα ότι στα συγκεκριμένα αυτά πεδία ο Eagleton χειρίζεται τα εγελιανά και λουκατσιανά πρότυπά του με τη λεπτότητα και την ευελιξία που απαιτούνται, προκειμένου οι ριζοσπαστικές και μεταμαρξιστικές συλλήψεις να συσσωματώνονται επαρκώς στην αφετηριακή τους προθετικότητα.

Είναι, ωστόσο, η εμμονή του στην αξιωματική έννοια της ολότητας, ως όρου sine qua non της συγκρότησης οποιασδήποτε θεωρίας της αισθητικής και της λογοτεχνίας που καθιστούν, σε ορισμένες περιπτώσεις, τον λόγο του εμφανώς ασταθή, ή ακόμη και αντιφατικό, οσάκις η ριζοσπαστική κριτική συγγραφέων, όπως ο Foucault ή ο Derrida, εμπλέκεται στους χώρους του κριτικού αναστοχασμού του.
Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας αστάθειας είναι αίφνης η κρίση του Eagleton για τον Derrida. Σε ένα από τα κείμενά του, που περιέχονται στον πράγματι σημαντικό υπό συζήτηση τόμο, αποφαίνεται προκειμένου για τον Derrida: "η αποδόμηση, η φιλοσοφική μέθοδος που προώθησε, δεν συνεπάγεται την καταστροφή των ιδεών, αλλά την εξώθησή τους μέχρι το σημείο στο οποίο αυτές αποσυντίθενται, αναδεικνύοντας τις λανθάνουσες αντιφάσεις τους. Συνεπάγεται μια ανάγνωση που αντιτίθεται στη συναγωγή των υποτιθέμενων αυταπόδεικτων αληθειών, στην πρόσληψή τους ως δεδομένων". Αλλού, ωστόσο, ο Eagleton δεν φαίνεται να συμμερίζεται απολύτως αυτή την αντίληψη για την αποδομητική μέθοδο, ή τουλάχιστον φαίνεται αρκετά επιφυλακτικός απέναντί της. Η νεομαρξιστική κριτική του στον αποδομισμό δεν αποφεύγει να κατατάξει τους Derrida και Foucault στη χορεία των "πεσιμιστών" και την αποδομητική μέθοδο συλλήβδην ως απαισιόδοξο σκεπτικισμό. Όπως διατείνεται, "στο μεγαλύτερο μέρος της αποδομητικής θεωρίας η άποψη ότι η ερμηνεία συνίσταται σε μια αβυσσαλέα έλικα ειρωνειών, όπως ο καθένας ειρωνεύεται τον άλλον επ' άπειρον, συνήθως συνδέεται με έναν πολιακό ησυχασμό ή ρεφορμισμό".
Το παράδειγμα είναι ενδεικτικό και δεν χρησιμοποιείται εδώ παρά για να τονίσει την ταλάντευση της κριτικής πρόσληψης του Eagleton ανάμεσα σε δύο πόλους: την εγελολουκατσιανή καταγωγή του, η οποία υποβόσκει σχεδόν πάντα στις κριτικές του θεωρήσεις, και την ανάγκη του να ενσωματώσει στο κριτικό του οπλοστάσιο "αλλόδοξα" ριζοσπαστικά ρεύματα και τάσεις, όπως εν προκειμένω την αποδομητική μεθοδολογία και πρακτική. Σε αυτή την ανάγκη της ενσωμάτωσης, και στις επακόλουθες αντιφάσεις, θα πρέπει ασφαλώς να επισημάνουμε ότι ο Eagleton δεν επιχειρεί κάθε τόσο μια περιστασιακή στροφή, γεγονός που θα στρέβλωνε ανεπανόρθωτα τις αισθητικές του προσεγγίσεις και προσλήψεις. Πρόκειται μάλλον για ένα εγχείρημα σύμπλοκο, για μια εκλεκτικιστική χρήση θεωρητικών εργαλείων, με την ελπίδα μιας οργανικής σύνδεσης διαφορετικών εναισθήσεων και πρακτικών, που την επιβάλλει η σύγχρονη μοντερνική πραγματικότητα, είτε στο αισθητικό πεδίο είτε στους χώρους του κοινωνικού και πολιτικού αναστοχασμού. Το κατά πόσον η επιχειρούμενη σύνδεση είναι πράγματι οργανική, ή, σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, εμφανίζει σημεία αντίφασης ή εκτροπής από την οργανικότητα, είναι ασφαλώς ένα ζήτημα που αφορά τη συνολική αποτίμηση της πολυσχιδούς συμβολής του Eagleton στην κριτική της νεωτερικότητας και των πολύμορφων εκδηλώσεών της, ζήτημα το οποίο εκφεύγει των ορίων της παρούσης σύντομης αναφοράς με αφορμή ορισμένα κείμενά του και κριτικές αναζητήσεις δικών μας στοχαστών σχετικά με όψεις του έργου του.
Πάντως, ο γράφων συμφωνεί απόλυτα με την κρίση της Ρένας Δούρου στο προλογικό της σημείωμα: "Πρόκειται για εμπειρία στοχασμού, με στοχεύσεις συγκεκριμένες, που μετέρχεται ένα λεξιλόγιο αρκετά κοντινό στην κλασική ουμανιστική δοκιμιογραφία ή ακόμη και στις ιδεαλιστικές παραδόσεις της πολιτισμικής κριτικής, παρά στην τεχνική γλώσσα της νέας θεωρίας ή στις νεομαρξιστικές εξηγήσεις της ιδεολογίας και της αισθητικής. Την ίδια στιγμή αντλεί από μια παράδοση που διαθέτει το πλουσιότερο οπλοστάσιο για την αρετή και τον πολιτισμό".
Αυτή την εμπειρία στοχασμού μπορούμε να τη διαπιστώσουμε αίφνης στη συμβολή του Eagleton στην κριτική προσέγγιση του έργου του Walter Benjamin, συμβολή η οποία ασφαλώς αναδεικνύει τις πλέον δραστικά κριτικές όψεις της μπενγιαμινικής προοπτικής σχετικά με την εσωτερική κίνηση της ιστορίας προς την αλήθεια, και τη δικαιοσύνη που η αναζήτηση της αλήθειας συνεπάγεται. Όπως με οξυδέρκεια επισημαίνει ο Eagleton, κατά την προοπτική του Benjamin "είναι μόνο μέσω της ριζοσπαστικής ασυνέχειας του παρελθόντος και του παρόντος, μέσω του διαστήματος που καθίσταται κοίλο από την αμοιβαία εκκεντρότητά τους, που το πρώτο μπορεί να εμφανισθεί ασκώντας εκρηκτική δύναμη στο δεύτερο. Κάθε προσπάθεια να ανακτηθεί το παρελθόν ευθέως, και όχι βίαια, έχει ως μόνο αποτέλεσμα να παραλύσει η συνοχή μαζί του".
Παρέθεσα αυτή την κρίση του Eagleton, προκειμένου να καταδείξει τη συγγένειά της με την προοπτική της στερεοσκοπικής ματιάς πάνω στην ιστορία, η οποία ασφαλώς φανερώνεται επίσης μέσα στις ιστορικές μελέτες του Foucault και τις αντίστοιχες κοινωνικοφιλοσοφικές διαδρομές της αποδομητικής μεθοδολογίας του Derrida. Δεν θέλω να πω ότι Eagleton "δανείζεται" ως προς τον μπενγιαμινικό στοχασμό αποδομητικές τακτικές. Θέλω να πω όμως ότι εδώ η συνάντηση του Eagleton με τη ριζοσπαστική κριτική της αποδόμησης είναι πράγματι μια οργανική σύνδεση με αυτές τις τακτικές. Αρκεί μόνο, προς απόδειξη, να παραθέσω ένα απόσπασμα του Eagleton σχετικά με το έργο του Benjamin Απαρχές του Γερμανικού Τραγικού Δράματος. Γράφει ο Eagleton: "Το βιβλίο αυτό είναι μια nunc stans, μια βίαιη αιώρηση του ήπιου συνεχούς της αστικής κριτικής, η οποία (βίαιη αιώρηση) επιτρέπει στις δυνάμεις του παρόντος να αποδομήσουν το συνεχές, έτσι ώστε να έλθουν αντιμέτωπες με την εικόνα ενός παρελθόντος στο οποίο δίνουν έννοια".

Ο Στέφανος Ροζάνης είναι καθηγητής φιλοσοφίας