Μπρεχτ απλός, και πώς να μεταφράζεται

Άποψη της έκθεσης «Όλοι εδώ! 50 χρόνια Δημοκρατία» στο MOMus – Μουσείο Άλεξ Μυλωνά (φωτ.: Νίκος Παλαιολόγος)

Του Γιώργου Σταμάτη*

 

Θα παραθέσουμε ένα ποίημα του Μπέρτολτ Μπρεχτ, το Mahagonigesang Νο3, και την μετάφρασή του, για να δείξουμε ότι ακόμη και η μετάφραση ενός απλού σχετικά ποιήματος δεν είναι χωρίς προϋποθέσεις.

 

MAHAGONNY NR.3

An einem grauen Vormittag

Mitten im Whisky

Kam Gott nach Mahagonny

Kam Gott nach Mahagonny.

Mitten im Whisky

Bemerkten wir Gott in Mahagonny.

 

1

Sauft ihr wie die Schwämme

Meinen guten Weizen Jahr für Jahr?

 Keiner hat erwartet, daβ ich käme;

Wenn ich komme jetzt, ist alles gar?

 Ansahen sich die Männer von Mahagonny.

 Ja, sagten die Männer von Mahagonny.

     An einem grauen Vormittag

     Mitten im Whisky

     Kam Gott nach Mahagonny

     Kam Gott nach Mahagonny.

     Mitten im Whisky

     Bemerkten wir Gott in Mahagonny.

 

2

Lachtet ihr am Freitag abend?

Mary Weeman sah ich ganz von fern

Wie ʾnen Stochfisch stumm im Salzsee schwimmen

Sie wird nicht mehr trocken, meine Herrn.

Ansahen sich die Männer von Mahagonny.

 Ja, sagten die Männer von Mahagonny.

     An einem grauen Vormittag

     Mitten im Wisky

     Kam Gott nach Mahagonny

     Kam Gott nach Mahagonny.

     Mitten im Whisky

     Bemerkten wir Gott in Mahagonny.

 

3

Kennt ihr diese Patronen?

 Schieβt ihr meinen guten Missionar?

 Soll ich wohl mit euch im Himmel wohnen

Sehen euer graues Säuferhaar?

 

Ansahen sich die Männer von Mahagonny.

Ja, sagten die Männer von Mahagonny.

    An einem grauen Vormittag

    Mitten im Whisky

    Kam Gott nach Mahagonny

    Kam Gott nach Mahagonny.

    Mitten im Whisky

   Bemerkten wir Gott in Mahagonny.

 

 

4

Gehet alle zur Hӧlle!

 Steckt jetzt die Virginien in den Sack!

 Marsch mit euch in meine Hӧlle, Burschen!

 In die schwarze Hӧlle mit euch Pack!

 Ansahen sich die Männer von Mahagonny.

 Nein, sagten die Männer von Mahagonny.

       An einem grauen Vormittag

       Mitten im Whisky

       Kommst du nach Mahagonny

       Kommst du nach Mahagonny.

       Mitten im Whisky

       Fängst du an in Mahagonny!

 

 

5

Rühre keiner den Fuβ jetzt!

Jedermann streikt! An den Haaren

Kannst du uns nicht in die Hӧlle ziehen:

Weil wir immer in der Hӧlle waren.

Ansahen Gott die Männer von Mahagonny.

Nein, sagten die Männer von Mahagonny.

 

ΩΔΗ ΤΟΥ ΜΑΧΑΓΚΟΝΙ Νο3

Φαιάν τινά πρωίαν

Εν μέσω ουϊσκοποσίας

Ωσεί σειρμός την άφιξίν του ανήγγειλε ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

Αφίχθη ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

Εν μέσω ουϊσκοποσίας

Αντελήφθημεν τον Θεόν στο Μαχαγκόνι.

 

1

Ρουφάτε σαν σφουγγάρια, ρε σεις κηφήνες

Τον καλόν μου σίτον εσοδεία προς εσοδείαν;

 Δεν θα ερχόμουν, νομίζατε, μετά από τόσους μήνες^.

Τώρα που ’ρχομαι, έμβηκε στον άμβυκα καθ’ολοκληρίαν;

 Κυτταχτήκαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

Ναι, είπαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

     Φαιάν τινά πρωΐαν

     Εν μέσω ουϊσκοποσίας

     Ωσεί σειρμός την άφιξίν του ανήγγειλ’ ο Θεός στο Μαχαγκόνι

    Αφήχθη ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

    Εν μέσω ουϊσκοποσίας

    Υπέπεσε στην αντίληψή μας ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

 

2

Γελάσατε το βράδυ την Παρασκευή;

 Είδα την Μαίρη Γουΐμαν  από πολύ μακρυά

Σαν αποξηραμένη μουρούνα βουβή στην λίμνη να πλέει την αρμυρή

Δεν θα αποξηρανθεί, κύριοί μου, ποτέ τώρα πιά.

Κυταχτήκαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

 Ναι, είπαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

    Φαιάν τινά πρωΐαν

    Εν μέσω ουϊσκοποσίας

    Ωσεί σειρμός την άφιξιν του ανήγγειλ’ ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

    Αφήχθη ο θεός στο Μαχαγκόνι.

    Εν μέσω ουϊσκοποσίας

   Αντελήφθημεν τον Θεόν στο Μαχαγκόνι.

 

3

Αναγνωρίζετε αυτά τα φυσίγγια;

Πυροβολείτε τον καλό μου ιεραπόστολο;

 Οφείλω άραγε να ζω με σας ψηλά πάνω απ’ τα επίγεια

Να βλέπω του μπεκρή το ψαρό σας κουφιοκέφαλο;

Κυταχτήκαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

Ναι, είπαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

    Φαιάν τινά πρωΐαν

    Μεσ’ στην ουϊσκοποσίαν

    Αφήχθη ο Θεός στο Μαχαγκόνι

    Αφήχθη ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

    Μεσ’ στην ουϊσκοποσίαν

    Υπέπεσε στην αντίληψίν μας ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

 

4

Πηγαίντε στην Κόλαση όλοι!

Βάλτε τα Βιρτζίνια στο σακκούλι!

Εμπρός μαρς στην Κόλασή μου, λεβέντες, τώρα!

Στην μαύρη Κόλασή μου, βρωμοφάρα!

Αντικρυστήκαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

Όχι, είπαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

     Μια γκρίζα πρωΐα

     Μεσ’ στην ουϊσκοποσία

     Έρχεσαι στο Μαχαγκόνι

     Έρχεσαι στο Μαχαγκόνι.

     Μες’ στην ουϊσκοποσία

     Αρχίζεις στο Μαχαγκόνι την μουρμούρα!

 

5

Μην κουνήσει το πόδι του τώρα κανείς!

 Όλοι μας απεργούμε. Δεν μπορείς

 Να μας σύρεις στην Κόλαση  απ’ τα μαλλιά:

Ε π ε ι δ ή  ε κ ε ί  ή μ α σ τ ε  ή δ η  α π ό  π α λ ι ά.

 Κατά πρόσωπον αντίκρυσαν τον Θεόν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

 Όχι, είπαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.

 

Σε μια εκτέλεση της όπερας Aufstieg und Fall der Mahagonny, στην οποία περιέχεται και το Mahagonnygesang Nr.3/Ωδή του Μαχαγκόνι Νο 3, ο στίχος

Kam Gott nach Mahagonny

 (Ήρθε ο θεός στο Μαχαγκόνι)

 παραλλάσει σε

An sagte sich Gott in Mahagonny

 (Ανήγγειλε την άφιξή του ο Θεός στο Μαχαγκόνι.).

Αυτήν την παραλλαγή υιοθετήσαμε κι εμείς εδώ στην μετάφρασή μας. Αυτός ο παραλλαγμένος στίχος καθώς και ο στίχος

An sahen sich die Männer von Mahagonny.

(Κοιτάχτηκαν οι άντρες του Μαχαγκόνι.)

συνιστούν παραδείγματα μιας τότε, την εποχή του Brecht, ήδη σπανιότατης, σήμερα πλέον τελείως ξεχασμένης, εξαιρετικά κομψής όμως συντακτικής κατασκευής. Το ρήμα ansagen είναι σύνθετο και αποτελείται από την προσδιοριστική λέξη an και την βασική λέξη sagen. Επειδή τονίζεται στην προσδιοριστική λέξη an, η βασική λέξη του ρήματος επαυξάνεται κατά τον σχηματισμό της μετοχής του παρακειμένου κατά το πρόθεμα ge και γίνεται angesagt. Συγχρόνως, κατά την έγκλισή του η προσδιοριστική λέξη an χωρίζεται από την βασική λέξη και τίθεται κατά κανόνα μετά από αυτήν και συνήθως στο τέλος της πρότασης. Τα παραπάνω ισχύουν και για το ρήμα ansehen.

Ωστόσο είναι επιτρεπτό να θέσει κανείς την προσδιοριστική λέξη πριν από τη βασική λέξη ενός συνθέτου χωριζόμενου ρήματος και δη στην αρχή της πρότασης. Αυτό γίνεται για να τονίσει ή να εξάρει κανείς κάτι, και αυτό το είδος σύνταξης ανήκει στο υψηλό γλωσσικό ύφος και επιφυλάσσεται φυσικά σε αντιστοίχως σημαντικά ή υψηλά πρόσωπα, γεγονότα ή αντικείμενα. Σε αντίθετη περίπτωση, αυτός ο υψηλού ύφους συντακτικός τύπος αποβλέπει στην διακωμώδηση, είτε αυτού του ιδίου είτε των αντικειμένων της εφαρμογής του. Αυτή η περίπτωση είναι εδώ στον Brecht δεδομένη. Στην δεύτερη περίπτωση, αντικείμενο της διακωμώδησης είναι, δεδομένης της ταπεινότητας του αντικειμένου της εφαρμογής του (των αντρών του Μαχαγκόνι), ο ίδιος ο συντακτικός τύπος. Στην πρώτη περίπτωση η διακωμώδηση αφορά όχι στον συντακτικό τύπο αλλά στο αντικείμενο εφαρμογής του, εν προκειμένω στον Θεό. Κι αυτό για τους εξής λόγους. Η αναγγελία άφιξης ήταν στην συνείδηση του κόσμου ταυτή με την από μεγαφώνου στις αποβάθρες του σιδηροδρομικού σταθμού αναγγελία άφιξης τραίνου (Ansage, Zugsansage). Έτσι, η αναγγελία από μέρους του Θεού της άφιξής του στο Μαχαγκόνι ακούγεται ως εάν ο Θεός να ανήγγειλε ο ίδιος ως τραίνο την άφιξή του στο Μαχαγκόνι. Γι’ αυτό κι εμείς δεν μεταφράσαμε:

Ανήγγειλε την άφιξή του ο Θεός στο Μαχαγκόνι

Αλλά:

Ωσεί σειρμός ανήγγειλε την άφιξή του ο Θεός στο Μαχαγκόνι.

Κατά τα λοιπά, μας είναι ένα μόνον ακόμη παράδειγμα του παραπάνω συντακτικού τύπου γνωστό – από τον φίλο του Brecht, Lion Feuchtwanger. Ο οποίος γράφει κάπου:

Auf stand ein junger Mann.

 (Τινάχτηκε πάνω ένας νέος άντρας).

Αντί του:

Ein juger Mann stand auf.

(Ένας νέος άντρας σηκώθηκε).

Η πρώτη πρόταση παριστά έναν νέο άντρα να πετάγεται όρθιος. Η δεύτερη απλώς έναν νέο άντρα να σηκώνεται από το κάθισμά του.

Ο εν λόγω συντακτικός τύπος επιτυγχάνει ό,τι επιτυγχάνει, μεταβιβάζοντας το νοηματικό ή και συναισθηματικό φορτίο της πρότασης στο ρήμα και θέτοντας, πρώτον, το τελευταίο στην αρχή της πρώτης, κατ’ απόκλισιν από τον κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο, μια πρόταση αρχίζει συνήθως όχι με το ρήμα, αλλά με το υποκείμενο, και, δεύτερον, την προσδιοριστική λέξη του ρήματος πριν την βασική του λέξη.

Η ψευτοκαθαρεύουσα, όπου δεν μιλάει έμμεσα ο Θεός ή δεν μιλάνε έμμεσα οι άντρες, αποσκοπεί στην απόδοση του περιπαικτικού τόνου του ποιήματος.

Μεταφράσαμε τον δεύτερο στοίχο της τέταρτης στροφής

Steckt die Virginien nun in den Sack!

Κατά λέξιν ως

Βάλτε τα Βιρτζίνια στο σακκούλι!

Δεν γνωρίζω να πω αν ο μέσος Γερμανός κατανοεί αυτόν τον στίχο – ακόμη κι αν γνωρίζει τι είναι τα Virginien. Δεν μπορούμε βέβαια να ευελπιστούμε ότι ο Έλληνας αναγνώστης, ακόμη κι αν γνωρίζει ότι τα Βιρτζίνια είναι πούρα,  κατανοεί τι σημαίνει αυτός ο στίχος.

Στο Simlicissimus, το γνωστό πικαρδιανό γερμανικό μυθιστόρημα του 17^ου αιώνα, στέκει κάπου η φράση (παραθέτουμε από μνήμης): Sonst hätte ich meine Pfeife im Sack gelassn (κατά λέξιν: Διαφορετικά θα είχα αφήσει το τσιμπούκι μου στο σακκούλι, δηλ. δεν θα κάπνιζα) – που σημαίνει: Διαφορετικά δεν θα κάπνιζα, δηλ. δεν θα ήμουν προκλητικός.

Δεν γνωρίζω αν η ρήση είναι και σήμερα εν χρήσει. Κι επίσης δεν γνωρίζω αν σήμερα είναι γενικώς γνωστή και κατανοητή. Στον Μπρεχτ ήταν. Ίσως από το Simlicissimus, το οποίο και γνώριζε βέβαια και του οποίου την ανάγνωση συνιστά μάλιστα  στο σημείωμά του Wo ich gelernt habe (=Πού μαθήτευσα). Ο Μπρεχτ λοιπόν γνωρίζει την ρήση – και την εκσυγχρονίζει, θέτοντας στην θέση του τσιμπουκιού το πούρο Βιρτζίνια.

Πώς να αποδώσει κανείς τον παραπάνω  στίχο του Μπρεχτ ώστε, χωρίς να τον παραφθείρει, να καταστήσει δυνατή την κατανόησή του; Προτείνουμε την εξής μετάφραση:

Μαζέψτε τώρα τα ζωνάρια, κουτσαβάκια!

ή

Κάντε τουμπεκί ψιλοκομμένο τώρα!

Θα προτιμούσα την πρώτη εκδοχή.

 

*Ο Γιώργος Σταμάτης ήταν επί σειρά ετών καθηγητής στο Πάντειο Παν/μιο