Κύπρος, 50 χρόνια πριν· ή μήπως 60;

Μιχάλης Οικονόμου, Σπίτι στη νότια Γαλλία, λάδι σε χαρτόνι, 42,5 x 65,5 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης Alpha Bank

Του ΣΠΥΡΟΥ ΚΑΚΟΥΡΙΩΤΗ

ΧΡΙΣΤΟΣ ΖΑΝΟΣ, Ιστορίες εν μέσω πυροβολισμών, Αυτοβιογραφικά διηγήματα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2023

 

«Αν μιλούσα την ώρα που έπρεπε, δεν ξέρω, ίσως να προλάβαινα τα τραγικά χειρότερα που ακολούθησαν», ομολογεί ο αφηγητής σε μια από τις Ιστορίες εν μέσω πυροβολισμών, καταγράφοντας τη μαρτυρία του για τον φόνο ενός Τουρκοκύπριου ποδηλάτη από έναν Ελληνοκύπριο οδηγό που, τυφλωμένος από μίσος, οδηγεί το φορτηγό καταπάνω του («Η διαθήκη»).

Το τραύμα μιας κοινωνίας που έχει αποκόψει με βίαιο τρόπο το άλλο της μισό και η ενοχή για την αδυναμία αποτελεσματικής αντίδρασης στον αποκλεισμό του «άλλου» κυριαρχούν στα δεκατρία «αυτοβιογραφικά» (όπως τα χαρακτηρίζει ο συγγραφέας τους) διηγήματα που συγκροτούν τον ανά χείρας τόμο.

Οι πυροβολισμοί του τίτλου είναι αυτοί μιας εικοσαετούς εμφύλιας σύγκρουσης χαμηλής έντασης (1955-1974), που διαμόρφωσε τη φυσιογνωμία της σημερινής κυπριακής κοινωνίας. Η πολυεπίπεδη εμφύλια βία (Ελληνοκύπριοι κατά Τουρκοκυπρίων, αλλά και δεξιοί εναντίον αριστερών και στις δύο κοινότητες) στην ανέλιξή της διατάραξε τη φαινομενική ακινησία αυτής της κατά βάση αγροτικής κοινωνίας, τραβώντας την με βίαιο τρόπο στη νεωτερικότητα και στο πρόταγμα του εθνικισμού για ένα εθνικά ομοιογενές κράτος.

Τα διηγήματα του Χρίστου Ζάνου, σκηνοθέτη, θεατρικού συγγραφέα και δάσκαλου με μακρά και γόνιμη πορεία στο κυπριακό θέατρο, επικεντρώνονται σε αυτήν ακριβώς την τραυματική μετάβαση.

Μολονότι η παράθεση των διηγημάτων δεν ακολουθεί κάποια χρονολογική σειρά,  ο αφηγηματικός χρόνος προσδιορίζεται, τις περισσότερες φορές, με ακρίβεια, καθώς συμπλέκεται καθοριστικά με τον ιστορικό χρόνο. Με εξαίρεση τα διηγήματα «Ο παππούς μου ο Κωστής», που βυθίζεται στο άχρονο, σχεδόν μυθικό παρελθόν της παιδικής ηλικίας, και το «Προσκύνημα», ένα στιγμιότυπο από το άχρονο παρόν, πάνω σε όλα τα άλλα η ιστορία βαραίνει με τρόπο συντριπτικό: η δράση των πρωταγωνιστών τους, τα κρίματα και τα βάσανά τους, καθορίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την εκάστοτε φάση στην οποία βρίσκεται το Κυπριακό και οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο κοινότητες.

Αν ο ιστορικός χρόνος είναι ο ένας άξονας πάνω στον οποίο εκτυλίσσονται αφηγηματικά τα διηγήματα του Ζάνου, ο δεύτερος άξονας, σχεδόν εξίσου καθοριστικός, είναι ο χώρος. Αρχικά, ο γενέθλιος τόπος, η Μουσουλίτα, ένα μικρό χωριό στις όχθες του ποταμού Πεδιαίου, στον αχανή κάμπο της Μεσαορίας που σβήνει ήρεμα στις ακτές της Αμμοχώστου. Αργότερα, όταν ο ιστορικός χρόνος θα προκαλέσει ανεπούλωτο ρήγμα στη συνέχεια του χώρου, η Λευκωσία γίνεται ο τόπος όπου εκτυλίσσεται πλέον η αφήγηση, εκεί που οι πρωταγωνιστές της καταφεύγουν πρόσφυγες· αλλά και η Αθήνα ή, ακόμη μακρύτερα, η Πράγα, όπου ως φοιτητής καταφεύγει ο αφηγητής λίγο πριν το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας στην Κύπρο.

Τον αποδραματοποιημένο τόνο στον οποίο εκτυλίσσεται η αφήγηση δίνει, εν είδει μουσικού κλειδιού, το πρώτο διήγημα της συλλογής, «Η επιστροφή του αγνοουμένου», όπου αγνοούμενος είναι ένας συμπαθής γάιδαρος που βρέθηκε στα κατεχόμενα και, τέσσερα χρόνια μετά, επιστρέφει στο αφεντικό του, στην περιοχή που ελέγχει η Κυπριακή Δημοκρατία. Όμως εκεί η αστυνομία, εφαρμόζοντας υπουργικές οδηγίες, θα τον θανατώσει, για λόγους «προληπτικούς»... Η στενάχωρη θυμηδία που προκαλεί το πρώτο αυτό διήγημα γίνεται ακόμη πιο πικρή, αν συνυπολογίσει κανείς ότι ο αδελφός του συγγραφέα, που σκοτώθηκε στον πόλεμο του 1974, θεωρούνταν για χρόνια αγνοούμενος.

Ανάλογα πικρή γεύση αφήνουν τα διηγήματα που ακολουθούν και αφηγούνται «οικεία» και για τις δύο κοινότητες «κακά»: Ο ευρωβουλευτής του ΑΚΕΛ Νιαζί Κιζίλγιουρεκ, στο επίμετρό του, σημειώνει πως, διαβάζοντάς τα, «δεν μπόρεσ[ε] παρά να θυμηθ[εί] παρόμοιες ιστορίες από τη δική [τ]ου κοινότητα, την τουρκοκυπριακή».

Έτσι, όταν ο συγγραφέας αναπλάθει ένα επεισόδιο από τη δράση της ΕΟΚΑ στα 1958, όπου μέλη της εισβάλλουν σε ένα φτωχικό σπίτι Ελληνοκυπρίων και τιμωρούν τις γυναίκες που ψώνισαν ρούχα από μαγαζί με το οποίο η οργάνωση απαγόρευε τις συναλλαγές, καίγοντας τα φορέματα στην πλατεία του χωριού, ο ευρωβουλευτής στο επίμετρό του θυμάται τους Τουρκοκύπριους που ξυλοκοπούνταν άγρια από την τουρκοκυπριακή οργάνωση ΤΜΤ επειδή ψώνιζαν από απαγορευμένα καταστήματα Ελληνοκυπρίων...

Όμως ο Χρίστος Ζάνος ενδιαφέρεται να αποτυπώσει το άδικο για το οποίο είναι υπεύθυνη η «δική του» πλευρά, η ελληνοκυπριακή (και η ελληνική, αφού εκπρόσωποί της την περίοδο της χούντας πρωταγωνιστούν σε κάποια από τα διηγήματα). Δεν τον ενδιαφέρουν εδώ οι αναλογίες και τα ισοδύναμα, παρά μόνο τα βάσανα που υπέστησαν οι απλοί άνθρωποι, οι φτωχοί, είτε Ελληνοκύπριοι είτε Τουρκοκύπριοι. Αυτοί που, στα περισσότερα από τα διηγήματά του, παραμένουν αιχμάλωτοι της ιστορίας τους, χωρίς να μπορούν να κάμψουν τη δύναμη του θανάτου...

Γραμμένες με μια εξαιρετική αίσθηση του ρυθμού και με χρήση της ντοπιολαλιάς τέτοια που να μην προκαλεί προβλήματα κατανόησης στον Έλληνα αναγνώστη (μολονότι οι κυπριακές λέξεις εξηγούνται σε σχετικό γλωσσάρι), οι Ιστορίες εν μέσω πυροβολισμών έρχονται να αμφισβητήσουν, με τα μέσα της λογοτεχνίας, τη μονομερή (και μόνη «εθνικώς ορθή») αντίληψη ότι το Κυπριακό ξεκίνησε το 1974, με την τουρκική εισβολή. Με τις Ιστορίες του, ο Χρίστος Ζάνος μάς θυμίζει ότι ξεκίνησε πολύ πιο πριν, το 1963-64, με την επίθεση εναντίον των Τουρκοκυπρίων και τον βίαιο διαχωρισμό των κοινοτήτων ή, ακόμη, το 1958, με τις πρώτες εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων.