Ψυχανάλυση - Ψυχοθεραπεία

Φώτης Κόντογλου (1895-1965), «Ο Βορέας αρπάζων την Ωρίθειαν», 1938, λάδι σε νοβοπάν, 63,5 × 92 εκ., Ιδιωτική συλλογή

Της Βέρας Παύλου*

Με αφορμή την απώλεια του Ματθαίου Γιωσαφάτ και της διάστασης που πήρε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης η πορεία και το έργο του, νομίζω πως ωριμάζει η στιγμή να συζητήσουμε κάποια ζητήματα. Για την ουσιαστική διάκριση ψυχανάλυσης - ψυχοθεραπείας και για τον ρόλο που παίζει η μαζική επικοινωνία στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και του ψυχισμού.

Η ανακάλυψη του ασυνειδήτου από τον Freud έφερε τα πάνω κάτω. Κοπερνίκεια επανάσταση, όπως λέει ο Λακάν στο 2ο Σεμινάριο. Το Εγώ δεν είναι πια στο κέντρο του κόσμου, όπως και η Γη, αλλά υπάρχει το ασυνείδητο, τεράστια δεξαμενή σημαινόντων, κάτι σαν τον ήλιο. Γύρω από αυτό περιφερόμαστε ως δορυφόροι… Η ψυχανάλυση ως πράξη με «κυμαινόμενο» υπόστρωμα τη θεωρία, που διαρκώς επανανακαλύπτουμε, και με εργαλείο κατά κύριο λόγο την ανάλυση του ίδιου του αναλυτή, τη διαρκή σχέση με το ασυνείδητό του, έχει να κάνει με όσα εγγεγραμμένα στο σώμα με μορφή ασυνείδητων παραστάσεων σπρώχνουν να έλθουν στο φως, δημιουργώντας συμπτώματα. Διαρκής παραστασιοποίηση μέσα από τον λόγο, το όνειρο, την μεταβίβαση, με άγνωστη έκβαση. Δημιουργία με βάση ίχνη του ψυχισμού απωθημένα και αποκλεισμένα.

Η ψυχολογία του Εγώ, που πήρε διαστάσεις κινήματος στην Αμερική, από την οποία διαχωρίστηκαν φροϋδικοί, λακανικοί και μεταλακανικοί ψυχαναλυτές, απέκτησε πολιτική διάσταση προσαρμογής του ατόμου στην «πραγματικότητα», με παρεμβάσεις σε θέματα σχέσεων, με επικέντρωση σε προβολές και ταυτίσεις όπου ο θεραπευτής παρεμβαίνει με το Εγώ του. Αποτέλεσμα, μια ολόκληρη γραμμή παραγωγής συμβουλευτικών συγγραμμάτων, για τη σχέση με το παιδί, τον/την σύντροφο, την εργασία, τον γάμο κλπ. Αυτή η εκλαΐκευση, πέρα από το ότι απομακρύνει από την προσωπική διαδικασία ανάλυσης που είναι μοναδική, δεν έχει καμία σχέση με την πρόσβαση στην ετερότητα που διαθέτει η ατέρμονη και απρόσμενη παραγωγή του ασυνειδήτου, όπου οι δρόμοι που ανοίγει είναι νέοι και ανατρεπτικοί.

Κάνουμε μια επιστημολογική διάκριση, θεμελιακή, για να κατανοήσουμε τα όσα γράφονται και λέγονται. Με αφορμή επίσης έναν χρόνο από τον θάνατο του Γεράσιμου Στεφανάτου, παραπέμπω σε μια φράση από το βιβλίο του, που αποτελεί και έργο ζωής, το μοναδικό, μετά από μια σειρά επιμέλειες μεταφράσεων στα ελληνικά σημαντικών γάλλων ψυχαναλυτών (Ωλανιέ, Πονταλίς, Ζαλτζμάν). Στις Κατασκευές της ψυχανάλυσης, κατασκευή του ψυχαναλυτή, εκδόσεις της Εστίας, λοιπόν, διαβάζουμε: «Σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξής του στην ψυχική σκηνή, το υποκείμενο ποτέ δεν σταματά να κατασκευάζει κατασκευαζόμενο, σε μια κίνηση ιδιοποίησης των στοιχείων που το συνιστούν ως ερώτημα αλλά και ως πρόταγμα, σαν αυτό που είναι κι αυτό που δυνητικά θα γίνει.»

Βρισκόμαστε σε μια περίοδο μετά από βομβαρδισμό ανακοινώσεων στην περίοδο της πανδημίας, από την πλευρά του κυρίαρχου λόγου και των ΜΜΕ, που στόχευαν στην καρδιά του ψυχισμού, δημιουργώντας κατάθλιψη, φοβίες, παρανοϊκές αντιδράσεις, με άξονα το σώμα, τη ζωή και τον θάνατο. Χρειάζεται πολύ μεγάλη προσοχή στον τρόπο που παρουσιάζονται ολόκληρες παραδόσεις χρόνων, με απλουστευτικές δημοσιογραφικές προσεγγίσεις οι οποίες μόνο εντυπώσεις δημιουργούν, αποτρέποντας μια ουσιαστική εμβάθυνση στα ζητήματα της υποκειμενικότητας και των ωδινών της. Η οδύνη και οι ωδίνες της γέννας.

Ασφυκτικά πιεσμένο το σύγχρονο υποκείμενο, από μια νεοφιλελεύθερη πραγματικότητα που το στρέφει στην ατομικότητα, στην εξαντλητική εργασία και στην κατανάλωση, αποκόπτοντάς το επί της ουσίας από τον κοινωνικό δεσμό και τα δίκτυα σχέσεων που ζωογονούν, το μόνο που δεν έχει ανάγκη είναι να προσαρμοστεί καλύτερα σε μια αυτοαναφορικότητα. Η οποία δυστυχώς υποδαυλίζεται από massmedia εκλάμψεις αστέρων σε όλους τους τομείς, ύμνο στην κοινωνία του θεάματος. Πολύ περισσότερο σήμερα δείχνει να είναι αναγκαία μια απόσταση από τα πράγματα, που μπορεί να φέρει πλήρη αντιστροφή της πορείας προς την καταστροφικότητα.

* Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια