Γυναικείο σώμα και λόγος

Του Παναγιώτη Βούζη*

GLORIA GERVITZ, Μεταναστεύσεις. Ποίημα 1976 – 2020, Μετάφραση Λούνα Σιμάτου, εκδόσεις BookLab, σελ. 283

Η Gloria Gervitz γεννήθηκε στην Πόλη του Μεξικού. Το τελευταίο διάστημα της ζωής της εγκαταστάθηκε στο Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνιας όπου και πέθανε, στις 19 Απριλίου του 2021. Όπως σημειώνει ο Mauro G. Lazarovich στον ιστότοπο Harvard Review Online, η ποιήτρια, ένα απόγευμα τον Σεπτέμβριο του 1976, έγραψε μερικούς στίχους. Είχαν ως εξής: στις μεταναστεύσεις των κόκκινων γαρίφαλων / εκεί που τραγούδια ξεπηδούν από ράμφη πουλιών / και μήλα σαπίζουν πριν την καταστροφή / εκεί που γυναίκες θωπεύουν τα στήθη τους και χαϊδεύουν το φύλο τους / στον ιδρώτα από πούδρα ρυζιού και στην ώρα του τσαγιού / κληματαριές που διασχίζουν αυτό που πάντα μένει σταθερό

Σαρανταπέντε χρόνια αργότερα, σε μία συζήτηση με τον Mark Schafer, τον μεταφραστή του ποιήματός της στα αγγλικά, η Gervitz ανέφερε ότι με αυτούς τους στίχους ήταν σαν να άνοιξε ένας κρουνός. Αποτελούν την αρχή των Μεταναστεύσεων και ανταποκρίνονται απόλυτα στο σύνολό τους. Η σύνθεση του ποιήματος διήρκεσε μισό σχεδόν αιώνα. Πρόκειται για το μόνο βιβλίο το οποίο εξέδωσε η Gervitz (σε επτά τουλάχιστον διαφορετικές εκδόσεις στα ισπανικά, από το 1976 έως σήμερα, και σε τρεις στα αγγλικά). Είναι δύσκολο να σκεφτεί κάποιος ένα ανάλογο ποιητικό εγχείρημα. Τα Cantos του Ezra Pound ή τα The Maximus Poems του Charles Olson έρχονται στον νου αλλά κανείς ίσως άλλος σύγχρονος συγγραφέας δεν έχει αφιερώσει, σε τέτοιο βαθμό, ολόκληρο το έργο του σε ένα βιβλίο, τροποποιώντας το διαρκώς κατά την πορεία των ετών.

Η κίνηση του ποιήματος συνίσταται από εναλλασσόμενες επεκτάσεις και αναδιπλώσεις. Οι επεκτάσεις καλύπτουν έναν σημαντικό και, σε κάποιες περιπτώσεις, εντυπωσιακό αριθμό από εξωτερικά στιγμιότυπα ή σαρώνουν το βάθος μίας άλλοτε προσωπικής και άλλοτε συλλογικής μνήμης. Η τελευταία αφορά στην εβραϊκή οικογένεια της γιαγιάς της Gervitz, η οποία μετανάστευσε από την Ουκρανία στο Μεξικό, καθώς και στη μητέρα της. Έτσι γεφυρώνονται τρεις γενιές γυναικών. Οι αναδιπλώσεις αντιστοιχούν στην επιστροφή πίσω σε έναν εαυτό, ο οποίος αλλάζει ηλικίες και πρόσωπα και καθορίζεται από ένα γυναικείο σώμα, το οποίο συχνά παραλύει από τον αυτοερωτισμό και συχνότερα παγώνει από τον φόβο. Σε αυτές τις επεκτάσεις και τις αναδιπλώσεις έγκειται το πραγματικό νόημα του τίτλου Μεταναστεύσεις. Πιο πάνω σημειώθηκε ότι το εναρκτήριο τμήμα ανταποκρίνεται απόλυτα στο σύνολο του ποιήματος. Αποτελεί ένα mise en abyme, ή αλλιώς ένα Mirror-Text, μία μικροκειμενική δηλαδή αντανάκλαση του μεγάλου κειμένου. Συνεπώς, το ποίημα ανάγεται διαρκώς στους αρχικούς έξι στίχους του και ξετυλίγεται βάσει της ίδιας θεωρίας και της ίδιας επιδίωξης οι οποίες κρύβονται πίσω από αυτούς.

Συνακόλουθα, υπόκειται και στο ίδιο αδιέξοδο. Γιατί η θεωρία ανήκει στη δεκαετία του ’70 και είναι η σχετική με τη γυναικεία γραφή, την écriture féminine της Hélène Cixous, το parler femme της Luce Irigaray. Όπως λοιπόν η συγκεκριμένη θεωρία παγιδεύτηκε στις αντιφάσεις της, αποπειρώμενη να συμβιβάσει τη γυναικεία ουσιοκρατία με τον αντιουσιοκρατικό αποδομισμό, ομοίως και οι Μεταναστεύσεις καταλήγουν στην αγεφύρωτη αντίθεση ανάμεσα στους δύο πόλους τους οποίους επιδιώκουν να ταυτίσουν: το γυναικείο σώμα και τον λόγο. Έναν λόγο ο οποίος εδώ αποδομείται με τεχνικές διαδοχικών παλινωδιών και επαμφοτερισμών. Κατά συνέπεια, το ποίημα δεν αρκείται στον προσευχητικό τόνο του ούτε στην πολυφωνία και την πολυγλωσσία του (καθώς ενσωματώνει στίχους στα αγγλικά, τα γίντις και τα εβραϊκά), αλλά αναγκάζεται να οδηγηθεί στην κατάφαση σε μία θρησκευτική και εξωγλωσσική μορφή του λόγου, η οποία αποδεικνύεται η μόνη συμβατή με το σώμα:

Είπε: / εγώ είμαι Η Λέξη / εγώ είμαι αυτή που γεννιέται γεννώντας τον εαυτό της / ανοίξου για να σε γεμίσω μ’ εμένα / άνοιξέ μου το φύλο σου άνοιξέ το μου / και νιώσε πώς εισχωρώ και σε γονιμοποιώ / ανοίξου στην απόλαυση του να κυοφορείς αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί… (σελ. 256)

Οι Μεταναστεύσεις όμως αποτελούν έναν μνημειώδη εκπρόσωπο της σύγχρονης μεξικανικής λογοτεχνίας έστω και με τα αδιέξοδά τους. Άλλωστε, πριμοδοτούν με μοναδικό τρόπο την παρεξηγημένη αυτοπάθεια του ποιητικού υποκειμένου και, παράλληλα, ξεχωρίζουν για τον λεκτικό τους πουαντιγισμό, για την κατασκευή δηλαδή μίας πραγματικότητας διάστικτης από τα ονόματα των στοιχείων που την απαρτίζουν. Και το κυριότερο, συμμετέχουν στη τόσο σύγχρονη πολιτική της ταυτότητας (Identity Politics), εστιάζοντας στο γυναικείο φύλο, άλλοτε με ένα ομοερωτικό περίπου λυρισμό, όταν λατρεύεται το ακμαίο γυναικείο σώμα, και άλλοτε με ένα κάντις, έναν εβραϊκό ύμνο στον θεό στο πλαίσιο του πένθους, όταν το σώμα πεθαίνει.

Η μετάφραση της Λούνας Σιμάτου σεβάστηκε όλες τις διαστάσεις του πρωτότυπου κειμένου.

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας   

Agata Ingarden, Sleeping Beauty Corp., 2022, γαλβανισμένος χάλυβας, χαλκός, ορείχαλκος, γυαλί,
μάρμαρο, χορδές οργάνων, τροχοί, μπουλόνια, μεταλλική χαραγμένη πλάκα, 166 x 79 x 110 εκ.