Το κοινωνικό κάτοπτρο

Της Αντιγόνης Κατσαδήμα*

ΓΚΡΑΧΑΜ ΓΚΡΗΝ, Καμένο χαρτί, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Πόλις, σελ. 304

Ο συγγραφέας δημιουργεί τις πραγματιστικές συνθήκες, ώστε να ξεπροβάλει στη φαντασία μας το Λυκ, ένας τόπος εν γένει λογοτεχνικός για τη ζωή της αφρικανικής σαβάνας. Η αινιγματικότητα, ιδωμένη με τοπιογραφικούς όρους, μεταστοιχειώνεται σε υπαρξιακό επίπεδο, κυρίως στον κεντρικό χαρακτήρα, τον Κερύ, ο οποίος καταφεύγει στο πουθενά, σε μια γωνιά πολιτισμού της γης, προκειμένου να ανασύρει τα θεμέλια του να αγαπάς και να μαθαίνεις. Αντί για βιβλία ή φωτογραφίες, ο αρχιτέκτονας της βούλησης υπό διερεύνηση κουβαλά το ημερολόγιό του. Δεν παίρνει ίχνη του παρελθόντος μαζί του αλλά ιδανικά θα ήθελε να θεμελιώσει, να εγκαταστήσει νέες δυνατότητες στο σήμερα, σε μια προοπτική ελευθερίας.

Επιδιώκοντας να ξεφύγει από στατικούς τίτλους, επαγγελματικούς και μη, ο Κερύ ως σκοπός του χρόνου, του αιώνιου δαίμονα, είναι ο ξένος που διεισδύει σε μια μικρή κοινωνία, στους κόλπους ενός λεπροκομείου, γνωρίζεται με την άρχουσα τάξη των χριστιανών και συνδέεται με αγκυροβολημένους χαρακτήρες, όπως τον Ρικέρ και τη γυναίκα του Μαρί. Για κάποιους, είναι ζήτημα χρόνου να προβάλουν τα απωθημένα «θέλω» τους στο πρόσωπό του, ενώ για άλλους να συσπειρωθούν εναντίον του για να διασωθεί το κύρος της κοινότητας, θυσιάζοντας το ατομικό «εγώ» του επιστήμονα σε έναν άνισο αγώνα θρησκευτικών προταγμάτων. Ο δογματισμός υπερισχύει της ελευθερίας, παρόλο που αμφότερες οι έννοιες αντιμετωπίζονται διαλεκτικά και αντιπαρατίθενται σε όλη την πορεία του κειμένου έως το τέλος, μέσω του Κερύ, του Πάρκινσον, του ηγουμένου, του πατέρα Τομά και του ζεύγους Ρικέρ.

Εάν η γραφή του Γκράχαμ Γκρην έπρεπε να εντυπωθεί στον αναγνώστη με μία φράση από το Καμένο χαρτί, πιστεύω πως αυτή θα ήταν: «Η ποινή του ευφυούς είναι ν’ ανήκει στον κόσμο». Σαφώς και η εν λόγω απόφανση συμπυκνώνει το νόημα του πεσιμισμού, ότι η διάσωση της υποκειμενικότητας ως ατομικής ελευθερίας νοηματοδοτείται ως αποτυχία αποδόμησης και αποστασιοποίησης από το πλήθος, υπό την έννοια ότι οι καλλιεργημένοι χαρακτήρες φέρουν βαρέως τη ζωή, εκτίθενται στην ευπάθεια διά της ετερότητας. Αντίθετα, οι θεσμικοί χαρακτήρες αρνούνται την αμφισβήτηση και κάθε τί που απειλεί την αναγνώριση της παντοδυναμίας τους μέσα από μοτίβα αντιπαράθεσης και συγκριτικής αντιμετώπισης.

Ειδικότερα, αυτή η ευπάθεια στον Γκρην αρχίζει να αναπτύσσεται εξελικτικά, σε σχέση με τον κάθε χαρακτήρα. Στην Μαρί, λόγου χάρη, η ευπάθεια καθρεφτίζεται στην παγιωμένη πεποίθηση, ότι η συνάντηση αρσενικού-θηλυκού παραμένει ταμπού υπέρ του άντρα σε παραδοσιακές κοινωνίες στατικών αξιών, τη στιγμή που ο διάλογος στηλιτεύεται έναντι της ασφάλειας της τάξης στο όνομα του πατρός. Οπότε, η Μαρί αντιστέκεται στο κατεστημένο, ακόμη και αν καταστρέψει τον Κερύ μέσω του ψεύδους, ως αποκατάσταση της πρώτης αδικίας. Στον Πάρκινσον, από την άλλη, η ευπάθεια συνδέεται με την άρνηση της επιθυμίας για τη ζωή. Ενώ στον Κερύ παρατηρείται ένας αγώνας επαναθεώρησης για την ίδια τη ζωή, αντιστικτικά προς την ιδέα ή κίνδυνο της παραίτησης.

Συνοψίζοντας, το Καμένο χαρτί, αυτό που καταθέτει στη λογοτεχνία και προηγείται της ιστορίας, είναι η στόχευση του οράματος του συγγραφέα να καταδείξει την αλήθεια της ανθρώπινης κατάστασης. Είμαστε οι κληρονόμοι αυτής της κατάστασης, που διανοίγεται στη φιλοσοφία και προσκρούει σε αληθινά γεγονότα τρέλας και παραλόγου. Το «καμένο» που παραπέμπει στη φωτιά και το «χαρτί» στο εύθραστο συναποτελούν το φάσμα της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία δείχνει ασθενική, έχει απομακρυνθεί από την πηγαία ενστικτώδη φύση και ρέπει προς το λογικό των συμφερόντων, μέσα από μια υποτακτική στάση απέναντι στη θρησκεία και στην εκάστοτε εξουσία. *Η Αντιγόνη Κατσαδήμα είναι συγγραφέας

Κατερίνα Κατσιφαράκη, Ρίζα, 2021, φωτογραφία έγχρωμη σε TV monitor, 35 Χ 46,6 εκ.