Ο φασισμός και το κακό

Κατερίνα Κατσιφαράκη, Σβόλοι, 2022, εγκατάσταση in situ: λιόπανο, ιστοί φραγκοσυκιάς, χώμα, σπόροι, μεταβλητές διαστάσεις, φωτ.: Αγγελική Σβορώνου

Της Βέρας Παύλου*

ΣΙΛΒΑΝΟ ΑΡΙΕΤΙ, Ο Παρνάς, μία σκηνή από το ολοκαύτωμα, μτφρ. Χρήστος Πάλλας, επιμέλεια Στεφανία Διαμαντοπούλου, εκδόσεις Periplaneta, σελ. 176

Ο Σιλβάνο Αριέτι έχει τριπλή ιδιότητα.Του συγγραφέα, ψυχιάτρου και μέλους της εβραϊκής κοινότητας της Πίζας, απ’ όπου έφυγε το 1939. Πολυεπίπεδο το βιβλίο που συγγράφει 40 χρόνια μετά. Διαπραγματεύεται την ιστορία της κοινότητάς του στο Ολοκαύτωμα, μέσα από την «παθολογία» του ηγέτη της (Παρνά), Τζουζέπε Πάρντο Ρόκες. Φωτισμένος ηγέτης, που υποφέρει από φοβίες και παραμένει με μια ομάδα φίλων στην Πίζα, όπου βρίσκει τραγικό θάνατο. Η συγγραφή αποτελεί μετουσίωση της ιστορίας, απότιση φόρου τιμής στον άνθρωπο εξαιτίας του οποίου έγινε ψυχίατρος. Πρόσωπο που υπήρξε πατρική φιγούρα, με την έννοια της πατρικής λειτουργίας όπως την αποδίδει ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι. Εμπνέει, καθοδηγεί, δίνει την αίσθηση της αναμονής εκείνου που δεν έχει ακόμη επέλθει.

Ο Τζουζέπε Πάρντο Ρόκες μέσα από το σύμπτωμά του, τη φοβία για τα ζώα, παραμένει ακινητοποιημένος. Μετάθεση ασυνείδητων αγχών, όπως λέει ο Αριέτι. Δένει προσωπικό και συλλογικό. Το σύμπτωμα δεν είναι “ατομικό”, κάτι που κυριαρχεί στη νεοφιλελεύθερη κουλτούρα – ο καθείς και το πρόβλημά του. Πρόκειται για μια σχέση με το Réel, με το πραγματικό που αναδύεται όταν το συμβολικό διαρρηγνύεται και ο βορρόμειος κόμβος που συγκρατεί αυτό που λέμε την πραγματικότητα κάποιου ταλαντεύεται. Εδώ πάσχει το κοινωνικό πεδίο, από διάλυση, πόλεμο, αγριότητα, κατάλυση κάθε ανθρώπινου στοιχείου. Ο Παρνάς μέσα από το σύμπτωμά του νοιώθει την απειλή, την παλινδρόμηση της ανθρωπότητας στην αρχαϊκή σχέση ανθρώπου-ζώου. Η αλήθεια του συμπτώματός του, την οποία στο τέλος ο ίδιος ερμηνεύει ως φόβο του διώκτη, συμπίπτει με την αλήθεια του κοινωνικού πεδίου. Δεν είναι ο τρελός, γιατί όλοι είμαστε τρελοί μέσα από τη φαντασίωση που προβάλλουμε στο πραγματικό λέει ο Λακάν, την οθόνη. Υπάρχει ένας που βλέπει το παράλογο. «Θυμάμαι την παιδική μου ηλικία αρκετά καλά, μια αισιοδοξία που προερχόταν από ένα σπίτι γεμάτο στοργή και χωρίς ελλείψεις. Οι γονείς μου ήταν εκεί προσφέροντάς μου αγάπη, στοργή, ζεστασιά, ό,τι χρειαζόμουν. Η ζωή ήταν καλή και απολαυστική. Έπειτα κάτι συνέβη. Σταδιακά, άρχισα να ξυπνάω σαν από ένα όνειρο. Δεν έβλεπα τη ζωή πια ως κάτι όμορφο. Ανακάλυψα τον κίνδυνο, τον κίνδυνο που ελλοχεύει παντού τριγύρω μας. Συνειδητοποίησα ότι το σύμπαν μπορεί να γίνει πολύ εχθρικό. Ήταν σα να κάλυπτε τον κόσμο πρωτύτερα ένα μεγάλο πέπλο. Η υπόθεσή μου είναι ότι με ενδιέφερε περισσότερο το πέπλο παρά ο κόσμος. Στην ενηλικίωσή μου παραδόθηκα στον φιλοσοφικό στοχασμό πέρα από την κατανόηση και τις γνώσεις μου. Καταπιάστηκα με το πρόβλημα του κακού».

Ασχολήθηκε με το σφαγιασμό των Εβραίων το Μεσαίωνα από τους σταυροφόρους, με τη Μαύρη πανούκλα, όπου κατηγορούνταν και εξολοθρεύονταν άνθρωποι, με την Ισπανική Ιερά εξέταση και ό,τι συνέβη στους προγόνους του. Ήρθε σε επαφή με την ιστορία, την αγριότητα, μεταθέτοντας τη φοβία για την ανθρώπινη αγριότητα στα ζώα.

Ηomo homini lupus; Εκείνος θέλει τον άνθρωπο να είναι άνθρωπος: «Θέλησες να παραμείνεις φίλος του ανθρώπου, εγώ δεν είμαι ειδικός, αλλά νομίζω ότι ο Φρόυντ είχε πράγματι δίκιο, έκανες ό,τι και ο μικρός Χανς. Δέχτηκες ότι μόνο ένα άγριο κτήνος όπως ο λύκος μπορεί να είναι εχθρός του ανθρώπου», του λέει ο Ερνέστο. Η ασθένεια, το σύμπτωμα είναι ένα μυστικό, ένα αίνιγμα για τον Αριέτι. Συνδέεται με τη φώτιση, τη Shekhinah, ένα είδος πνευματικότητας, ένα «σημάδι» που αποκρυπτογραφώντας το, το υποκείμενο ξαναγράφει την ιστορία της ζωής του και την αναλαμβάνει.

Ο Αριέτι στον επίλογο αναφέρεται στην αναμέτρηση του Πάρντο με το κακό: «Η γνώση της ασθένειας του Πάρντο πρέπει να τοποθετηθεί στο ευρύτερο συγκείμενο της υγιούς πλευρά του εαυτού του. Και περισσότερο ακόμη θα πρέπει να τοποθετηθεί στο αχανές συγκείμενο της πιο σοβαρής ασθένειας που είχε χτυπήσει την ανθρωπότητα, μιας ηθικής ασθένειας που μοιάζει να είναι πέρα από την ανθρώπινη κατανόηση».

Στην τελική σκηνή της αναμέτρησης ο Παρνάς αποκαλεί τους ναζί ζώα, με γούνα και ουρά. Είναι συμβάν που άκουσαν οι γείτονες. Η μυθοπλασία του Αριέτι , «θεραπεύει» τον Παρνά, του δίνει το λόγο που επιδρά σωματικά, ψυχικά, νοητικά στους ναζί. Αναζητά στοιχεία του ανθρώπινου, της υποκειμενικότητας, από τις δύο πλευρές.

Υπάρχει ένα ερώτημα. Ο Πάρντο, κατά Αριέτι, είχε απαλλαγεί από τις φοβίες το προηγούμενο βράδυ στο δωμάτιό του. Καθώς το Κακό πλησίαζε. Γιατί το επόμενο πρωί δεν έφυγε με τους καλεσμένους του; Αντίθετα, ο χρόνος κυλούσε αργά όπως κάθε μέρα. Ο χρόνος ως υποκειμενική αναρώτηση έχει σημασία στο βιβλίο. Δεν είναι άραγε ένα είδος θυσίας; Μια «σκηνή» δράματος κατά τον Octave Mannoni;

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια