In memoriam

Dennis Oppenheim, “Hot Voices”, 1988, γραφίτης, χρωματιστό μολύβι, αραιωμένο λάδι, λαδοπαστέλ, φωταυγής χρωστική σε χαρτί, 126 x 192,5 εκ.

Ευ. Κωφός - Θ. Κουλουμπής

Του Αλέξη Ηρακλείδη*

Προσφάτως, με διαφορά δύο ημερών, απεβίωσαν δύο διακεκριμένοι Έλληνες επιστήμονες, ο βαλκανιολόγος και ιστορικός Ευάγγελος Κωφός (25 Απριλίου) και ο διεθνολόγος Θεόδωρος Κουλουμπής (27 Απριλίου). Και με τους δύο, που ήταν μεταξύ τους φίλοι, είχα συνδεθεί από τις αρχές της δεκαετίες του 1980 και γι’ αυτό θεώρησα χρέος μου να γράψω αυτά τα λιγοστά λόγια in memoriam.

Κοινά στοιχεία και των δύο η ακεραιότητα, η μεγάλη τους γενναιοδωρία προς τους συναδέλφους και δη τους νεότερους, η παροιμιώδης ψυχραιμία. Δεν τους είχα δει ποτέ να θυμώνουν ή να υψώνουν τους τόνους, ακόμη και σε δύσκολες στιγμές, όταν συνομιλούσαν με αντιπάλους (προσωπικούς ή της χώρας, κυρίως με Σλαβομακεδόνες ο Κωφός, με Τούρκους ο Κουλουμπής), σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε ενίοτε να αμβλύνουν την εχθρική στάση ή την προσωπική επίθεση. Ήταν η προσωποποίηση του γαλλικού «noblesse oblige»...

Ο Κωφός υπήρξε, αναμφισβήτητα, ο πρύτανης των Ελλήνων βαλκανιολόγων, σε ένα χώρο όπου υπάρχουν μεν, ειδικά σήμερα, σοβαροί επιστήμονες, αλλά και ένας εξίσου μεγάλος αριθμός μη σοβαρών ή στρατευμένων εθνικιστών επιστημόνων ή και τα δύο. Από τη γενιά του, υπήρξε ο πλέον αντικειμενικός, ανοίγοντας έτσι ένα νέο, διαφορετικό δρόμο για τους νεότερους σε σχέση με τη Χερσόνησο του Αίμου. Ωστόσο, με δεδομένη τη ιδιότητά του ως εμπειρογνώμονα του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών (όπως και ο γράφων μέχρι το 1997), εμφανιζόταν συχνά σαν να πατούσε σε δύο βάρκες, με αποτέλεσμα ορισμένοι ξένοι βαλκανιολόγοι να τον θεωρούν όχι τόσο ως αντικειμενικό επιστήμονα όσο ως εκφραστή μιας πιο ήπιας (sophisticated) ελληνικής εθνικής θέσης. Π.χ. ήταν ως εκ της θέσης του ως ο κατεξοχήν Έλληνας ειδικός επί του Μακεδονικού, αυτός που έγραψε την πρώτη ομιλία για το θέμα σε διπλωματικό επίπεδο, στη Διάσκεψη της Κοπεγχάγης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και, την επόμενη χρονιά, στην αντίστοιχη Διάσκεψη της Μόσχας, όπου ήταν πιο «σκληρός» απ’ ό,τι στα επιστημονικά γραπτά του, φτάνοντας τη θεωρία περί «μετάλλαξης» (mutation) των Σλαβομακεδόνων (δηλαδή αλλαγής από Βούλγαρους σε «Μακεδόνες» ελέω Τίτο) στα άκρα, αλλά την ίδια στιγμή, σε άλλη ευκαιρία, με συνομιλητές του Γιουγκοσλάβους ή «Μακεδόνες» επίσημους, ήταν λιγότερο απόλυτος. Μια καίρια συμβολή του υπήρξε η θέση ότι το όνομα Μακεδονία και Μακεδόνες δεν μπορεί να το μονοπωλήσει καμία πλευρά, με δεδομένες τις τρεις γεωγραφικές Μακεδονίες. Συγκρούστηκε έτσι, αν και όχι μετωπικά, με τον Σαμαρά και τις ακραίες θέσεις του, και τελικά παραιτήθηκε, με το κεφάλι ψηλά, πριν τη συνταξιοδότησή του, συνεχίζοντας όμως να γράφει για το Μακεδονικό και υποστηρίζοντας μια αμοιβαία επωφελή επίλυση.

Ο Κωφός έγραψε βιβλία και άρθρα στα ελληνικά και στα αγγλικά. Αναμφίβολα το magnum opus του είναι το κλασικό βιβλίο του Nationalism and Communism in Macedonia (1964), που παραμένει έγκυρο και επίκαιρο μέχρι σήμερα. Ο συγγραφέας φρόντισε να επανεκδοθεί το 1993, πλην όμως ουδέποτε στα ελληνικά, για ευνόητους λόγους· θα έπεφταν να τον φάνε οι διάφοροι εθνικιστές και συντηρητικοί δεξιοί, από τους πολλούς που υπάρχουν και στον επιστημονικό χώρο.

Ο Κουλουμπής, έχοντας σπουδάσει και διδάξει Διεθνές Σχέσεις στις ΗΠΑ, ήρθε πρώτα στο Αριστοτέλειο και μετά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ήταν ο πρώτος που εισήγαγε και εδραίωσε τον κλάδο των Διεθνών Σχέσεων, με την έξοχη διδασκαλία του και με την ελληνική εκδοχή του αγγλικού βιβλίου του, με τίτλο Διεθνείς Σχέσεις: εξουσία και δικαιοσύνη (1995). Πιο πριν οι Διεθνείς Σχέσεις ήταν είτε ανύπαρκτες στην Ελλάδα είτε υπό την σκέπη του Διεθνούς Δικαίου (π.χ. η περίπτωση του Γ. Τενεκίδη). Συνδέθηκε στενά με την γνωστότερη δεξαμενή σκέψης διεθνούς πολιτικής στην Ελλάδα, το ΕΛΙΑΜΕΠ, σε συνεργασία, κυρίως, με τον ιστορικό Θάνο Βερέμη. Μια κύρια συμβολή του Κουλουμπή είναι το θεωρητικό σχήμα που προτείνει για την επίλυση των ελληνοτουρκικών διαφορών (κυρίως του Αιγαίου και δευτερευόντως του Κυπριακού). Όπως και στην περίπτωση του Κωφού, είχα ακούσει από ξένους διεθνολόγους ότι ήταν κι εκείνος όχι τόσο αντικειμενικός όσο, κατά βάση, εκφραστής της ήπιας ελληνικής εθνικής θέσης. Από την πλευρά μου τον είχα κατατάξει στη σχολή αυτού που αποκαλώ «ήπιο» ή «ευέλικτο ρεαλισμό» (βλ. Α. Ηρακλείδης, Η Ελλάδα και ο «εξ ανατολών κίνδυνος», σ. 166-169), κάτι που υιοθέτησε κι ο ίδιος, θεωρώντας ότι τον εκφράζει. Από τις επιστημονικές του μελέτες η πιο σημαντική και ακόμη επίκαιρη είναι το The United States, Greece and Turkey: The Troubled Triangle (1983) που, περιέργως, δεν εκδόθηκε στα ελληνικά.

Ένα προσόν και των δύο ήταν το χιούμορ τους. Ο Κουλουμπής συχνά ξεκινούσε το μάθημα ή την ομιλία του με μια ιστορία του Ναστραντίν Χότζα. Θυμάμαι, σε μια ομιλία του για το Κυπριακό, που αναφερόμενος στο «ευκταίο και εφικτό» του Μακαρίου (ευκταία η ένωση, εφικτή η ανεξαρτησία), έλεγε ότι η σύζυγός του (η διακεκριμένη παιδοχειρουργός Ζωή Κουλουμπή) ίσως να είχε ως ευκταίο τον Κέβιν Κόστνερ, αλλά το εφικτό ήταν εκείνος. Ο Κωφός πάλι, μεταξύ των αστείων που έλεγε για το Μακεδονικό, ήταν ένα πραγματικό περιστατικό: Σε μια ελληνογαλλική συνάντηση η τότε υφυπουργός Εξωτερικών Βιργινία Τσουδερού είπε στον πρόεδρο Φρανσουά Μιτεράν: «Τι θα λέγατε να ονομάζαμε τους “Μακεδόνες”, Vardares;», με τον Μιτεράν να εξανίσταται: «Ε, όχι και Barbares, κυρία μου!» (προφανώς μας είχε ικανούς να τους αποκαλέσουμε έτσι).

Τέλος, θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι τόσο ο Ευάγγελος Κωφός όσο και ο Θεόδωρος Κουλουμπής, πέρα από σημαντικοί επιστήμονες, είχαν μεγάλη συμβολή στη χάραξη μιας νηφάλιας και ορθολογικής ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Δεν συμμετείχαν μεν άμεσα στις διεργασίες του Μετώπου Λογικής κατά του Εθνικισμού για Σύγχρονη Εξωτερική Πολιτική, που είχαν δημιουργήσει ο Λεωνίδας Κύρκος και ο Μιχάλης Παπακωνσταντίνου την επαύριον της κρίσης των Ιμίων (με τη συμμετοχή των Κώστα Ζέπου, Νίκου Μπίστη, Βασίλη Σεκαλλαρίου, του γράφοντος και άλλων), αλλά πάντοτε κατέθεταν πρόθυμα τη γνώμη τους.

* Ο Α. Ηρακλείδης είναι ομότιμος καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο