Τελετουργίες και σημασίες

Του Παναγιώτη Βούζη*

CATHERINE BELL, Τελετουργία: Προοπτικές και διαστάσεις, Μετάφραση Θεόδωρος Παραδέλλης, εκδόσεις Ηριδανός, σελ. 747

Πρόκειται για ένα αξιολογότατο βιβλίο το οποίο συνέβαλε στον επανακαθορισμό του φαινομένου της τελετουργίας και στη συνειδητοποίηση του μεγάλου βαθμού της ανοιχτότητας, της οικουμενικότητας, της συμπεριληπτικότητας και της επικαιρικότητάς της. Η συγγραφέας του, η Catherine Bell, καθηγήτρια στην έδρα Θρησκευτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Santa Clara στην Καλιφόρνια, γνώρισε ήδη την ακαδημαϊκή και την ευρύτερη αναγνώριση χάρη στη Ritual Theory, Ritual Practice, μία προηγημένη κατά πέντε έτη μελέτη της. Στην Τελετουργία επιχειρείται μία ολιστική θεώρηση των πολλαπλών διαστάσεων των σχετικών δραστηριοτήτων. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη.

Το πρώτο παρέχει μία συνολική περιγραφή της ιστορίας των θεωριών της τελετουργίας και τις θρησκείας. Από τις θεμελιώδεις έρευνες του William Robertson Smith και του μαθητή του, του Sir James George Frazer, ξετυλίγεται μία εκτεταμένη γραμμή της οποίας κομβικά σημεία αντιπροσωπεύουν ονόματα όπως ο Mircea Eliade, ο Sigmund Freud, ο René Girard, ο Émile Durkheim, ο Victor Turner, ο Claude Lévi-Strauss, ο Clifford Geertz, ο Pierre Bourdieu και ο Talal Asad. Καλύπτεται έτσι ένα πολύ μεγάλο φάσμα επιστημονικών προσεγγίσεων, από αυτές της σχολής «Τελετουργία και μύθος» μέχρι εκείνες της Επιτέλεσης και της Πρακτικής. Η τελευταία, στην οποία ανήκει και η Bell, επικεντρώνεται στους τρόπους με τους οποίους οι ανθρώπινες δραστηριότητες, είτε οι τυπικές θρησκευτικές τελετουργίες είτε οι καθημερινές ασχολίες, συνιστούν δημιουργικές στρατηγικές με τις οποίες οι άνθρωποι αναπαράγουν και αναδιαμορφώνουν το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον τους.

Στο δεύτερο μέρος εποπτεύεται η ποικιλία των τελετουργικών πρακτικών. Κατ’ αρχάς, διερευνώνται τα πιο αποδεκτά γενικώς παραδείγματα: Τελετουργίες διάβασης, ημερολογιακές τελετουργίες, τελετουργίες ανταλλαγής και μεταληπτικής κοινωνίας, αντιμετώπισης των δεινών, εορταστικοί συμποσιασμοί, νηστείες, πανηγύρια και πολιτικές τελετουργίες. Στη συνέχεια, αναλύονται οι περιπτώσεις πρακτικών οι οποίες ονομάζονται από την Bell «οιονεί τελετουργίες», αφού σε αυτές αναγνωρίζονται ορισμένα από τα καταστατικά χαρακτηριστικά των τελετουργιών, όπως ο φορμαλισμός και η παραδοσιοκρατία. Εδώ εξετάζονται, μεταξύ άλλων, οι χειρονομίες χαιρετισμού και αποχαιρετισμού, τα εθιμοτυπικά γεύματα, οι κινήσεις των εργοστασιακών εργατών, η οργάνωση της σχολικής εμπειρίας, τα αθλήματα, οι πολεμικές εχθροπραξίες και οι θεατρικές επιτελέσεις.

Στο τρίτο μέρος περιγράφεται το υλικό της κοινωνικής και της πολιτισμικής ζωής το οποίο συγκροτεί το συμφραστικό πλαίσιο των τελετουργικών δραστηριοτήτων. Εγείρεται το ζήτημα της τελετουργικής πυκνότητας –γιατί ορισμένες κοινωνίες ή ιστορικές περίοδοι εμφανίζουν περισσότερες τελετουργίες από ό,τι άλλες– το οποίο διερευνάται μέσα από τις αρχές που διέπουν τα συστήματα των τελετουργιών και την τυπολογία τους και μέσα από αντιθετικές διακρίσεις όπως η προφορικότητα και η εγγραμματοσύνη. Ακολούθως, η προσοχή εστιάζεται στο πώς οι τελετουργίες μεταβάλλονται στο πέρασμα του χρόνου, στο πώς επινοούνται (χαρακτηριστικό το παράδειγμα της ανάπτυξης και της εισαγωγής ενός πλήρους συστήματος σοσιαλιστικών τελετουργιών στην πρώην Σοβιετική Ένωση) και στο πώς στα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης ενσωματώνονται τελετουργικές λειτουργίες. Τέλος, επισημαίνεται ότι η υποστασιοποίηση της τελετουργίας, η αντιμετώπισή της δηλαδή ως διακριτής διαδικασίας, αποτελεί ένα γεγονός των αρχών του εικοστού αιώνα το οποίο συντελέστηκε στον δυτικό κόσμο. Πρόκειται για μία ακαδημαϊκή κατασκευή η οποία έκτοτε επιβάλλεται σταδιακά στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική σκέψη με προοπτικές επέκτασης και αλλού.

Η πλέον σημαίνουσα συμβολή αυτού του βιβλίου έγκειται στην προσοχή η οποία δίνεται στη διαρκή λειτουργία της τελετουργοποίησης, της υπαγωγής δηλαδή μίας δραστηριότητας στο καθεστώς της τελετουργίας Σε αρκετά σημεία η Bell υπογραμμίζει ότι δεν υπάρχει η δυνατότητα να δοθεί στην τελετουργία μία παγιωμένη σημασία. Συνιστά ένα θεμελιώδες φαινόμενο των κοινωνιών και των πολιτισμών, το οποίο δεν εντοπίζεται σε περιορισμένες επιτελέσεις και εκδραματίσεις αλλά απλώνεται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, με συνέπεια να μην μπορεί να αναχθεί σε έναν καθολικό ορισμό. Ένας στοιχειώδης και εντελώς αδόκιμος ορισμός ο οποίος θα μπορούσε να διατυπωθεί είναι πως η τελετουργία αποτελεί μία τυπική σειρά πράξεων που αντιστοιχούν σε μία μεταφορά, επειδή παραπέμπουν σε κάτι άλλο. Το άλλο αντιπροσωπεύουν συχνά οι σχέσεις εξουσίας και εδώ καθίσταται πρόδηλη η επικαιρική αξία του βιβλίου: Κατά τη συγκυρία των δύο τελευταίων ετών αναπτύχθηκε μία πανδημική κουλτούρα, στο πλαίσιο της οποίας επινοήθηκαν και επιβλήθηκαν οιονεί τελετουργικές πρακτικές όπως η κοινωνική αποστασιοποίηση, το σχολαστικό πλύσιμο των χεριών, ο χαιρετισμός με τους αγκώνες ή τις γροθιές και η κάλυψη των προσώπων με τις μάσκες.

Ο Θεόδωρος Παραδέλλης, ο οποίος ανέλαβε το έργο της μετάφρασης, δεν αντεπεξήλθε μόνο στην αναμέτρηση με τη ξένη ορολογία αλλά και στον έλεγχο του κειμένου συμπληρώνοντάς το με σημειώσεις και προσθήκες.

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας

Dennis Oppenheim, “Crystal Tumor”, 1988, γραφίτης, χρωματιστό μολύβι, αραιωμένο λάδι, λαδοπαστέλ σε χαρτί, 126 x 97 εκ.