Πολιτικής οικονομίας γενέθλια;

Του Παναγιώτη Νούτσου*

Άφησα να εκπνεύσει ο ετήσιος εορταστικός κύκλος για το «Εικοσιένα» ως προς τη διακρίβωση αν εξετάσθηκε το πώς στοιχειοθετήθηκε η νεοελληνική οικονομική σκέψη. Μόνο που, για να δώσω κάποια δείγματα αυτής της οικείας «απογραφής», εκτιμάται –όπως είδαμε– ότι πρόκειται για «παραμελημένη οπτική γωνία» (βλ. Η Εφημερίδα των Συντακτών, 17.2.2022).

Το πώς αντιμετωπίζεται το κοινωνικό πλαίσιο της παραγωγής δεν υπήρξε αμελητέα συνιστώσα στη σκέψη των διαφωτιστών, εφόσον επικαθόριζε τόσο το πεδίο της διακινδύνευσής τους όσο και την ανασύνθεση των όρων τελεσφόρησής της, έστω κι αν δεν υπήρχε ακόμη ως σημείο εστίασης των ενδιαφερόντων τους το εθνικό κράτος. Με αρκετά εδραιωμένη τη χρήση του όρου: “classes de citoyens” (π.χ. από τον Fr. Quesnay) ο «Ανώνυμος» κατηγοριοποιεί κοινωνικά τους εξής: τους «ευγενείς» («μια κλάσις μερικών αναιδεστάτων και αμαθεστάτων υποκειμένων, όπου διά την οκνηρίαν και αργίαν, εις τας οποίας ζώσι…»), τους «ιερείς» («δύναμις» επίσης «ιδεαστική και ανύπαρκτος» που καλύπτει «με τίτλον αγιότητος τα πλέον φανερά ψεύματα»), τους «γεωργούς» ή «χωριάτας» («η σεβασμιωτέρα κλάσις μιας πολιτείας, ο σταθερώτερος στύλος της πολιτικής ευτυχίας, ζη χειρότερα από τα ίδια ζώα»), τους «τεχνίτες» (που «δουλεύουν σχεδόν 18 ώρας το ημερόνυχτον») και τους «πραγματευτάς» που τους χωρίζει σε όσους «πωλούσι διάφορα είδη εις τα εργαστήρια των» και σε «ταξιδιώτας» (1806). Ήδη ο Ρήγας χρησιμοποίησε τους όρους «τάξις» και «τάγμα» για την ταξική διαφοροποίηση των «ντελικάτων εραστών» (1790). Στον Κοραή συνεχίζεται η χρήση του όρου «τάξις» («τάξεις ανθρώπων, των ευγενών, κυρίων της γης, και των δουλοπαροίκων, καταδικασμένων να την γεωργώσι διά τους ευγενείς»: 1822· «την τάξιν των ειλώτων»: 1822· η «τάξις των πλουσίων»: 1821 κ.λπ.), αν και σπάνια υιοθετείται η απόδοση «κλάσις» (1826).

Η απουσία «ομοιότητος» (<όμοιος: ο ισότιμος) ή «ισότητος», είτε ως «φυσική ανομοιότης» στους κόλπους του α-κοινωνικού («φυσικού») σταδίου της ανθρωπότητας, είτε ως «πολιτική ανομοιότης» που γέννησε η «μοναρχία» και πολλαπλασίασε η «τυραννία», ενώ η «καλή διοίκησις» της «νομαρχίας» για να μην απατηθούν «όσοι ήθελαν νομίσει να εύρωσιν εις αυτήν την διοίκησιν μία απόλυτον ομοιότητα» «εμετρίασε μόνον με τους νόμους την φυσικήν ανομοιότητα, και τόσον καλώς εξίσωσε τας λοιπάς, ώστε οπού έκαμε να χαίρωνται οι άνθρωποι μιαν εντελή ομοιότητα, αγκαλά και κατά φύσιν ανόμοιοι» (1806).

Κατά τον Κοραή, η ευταξία της «πολιτικής κοινωνίας» διασφαλίζει την «αληθινήν πολιτικήν ισότητα, ήτις είναι η κατ’ αξίαν ισότης», ως «δικαία ανάλογος ισομοιρία των πόνων και των καρπών»: η εδραίωση του νόμου ως «κοινής συνθήκης» δεν «αναιρεί, ουδέ ν’ αναιρέση δύναται, καμμίαν από τας αναγκαίας εις την πολιτείαν ανισότητας · τας περιορίζει μόνον και τας κανονίζει όλας». Στο πλαίσιο της «ιεράς δεσποτείας των νόμων, οι οποίοι, όντες κανόνες συμφωνημένοι από όλους διά τα δίκαια όλων, προστατεύουν με ισότητα όλους». (1823,1819). Η “égalité” των επαναστατικών Déclarations και των συναφών συνταγμάτων της Γαλλίας αποδίδεται λοιπόν με τρεις τρόπους: ως «ομοιότης» (“égaux en droits”: «όμοιοι κατά τα δίκαια»· Εφημερίς, 22-8-1791, 4· «όμοιοι ενώπιον των νόμων), «ισοτιμία» («κατά φυσικόν λόγον ίσοι» · Ρήγας 1797: «όλοι οι άνθρωποι είναι φυσικά ισότιμοι») και «ισότης» («ίσοι κατά τα δίκαια»· βλ. το βιβλίο μου: Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 2005, σσ. 539, passim · για το «Γραφείον Πολιτικής Οικονομίας» βλ. Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, τ.Α΄, [1990] 37).

*O Π. Νούτσος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων