Κορνήλιος Καστοριάδης

Στέφανος Ρόκος, “Μετά τον καφέ, μετά τα ελάφια, πριν τους ναούς, πριν την αράχνη, πριν τα κοράκια, πριν το δέντρο, πριν τον Βούδα, πριν την παγόδα”, μεικτή τεχνική σε χαρτί, 70 x 100 εκ.

Διεθνές συνέδριο, 100 χρόνια από τη γέννηση του, Μάρτιος 2022, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ

Της Βέρας Παύλου*

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ξεκίνησε με την κριτική στον μαρξισμό μιλώντας για την αυτονομία του εργατικού κινήματος, εντρύφησε στη φιλοσοφία και στο νόημα της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας και καθορίστηκε ριζικά από την ψυχανάλυση την οποία και άσκησε σε καθημερινή βάση επί 25 χρόνια, όπως ανέφερε η ψυχαναλύτρια Τέσσα Χατζηγιάννη. Βρισκόταν σε ατέρμονη ανταλλαγή με τη γυναίκα του Πιέρα Ωλανιέ, η οποία θεμελίωσε μέσα από την κλινική της εμπειρία την θεωρία της για τα πρωταρχικά στοιχεία του ψυχισμού, σε εικονογραμματική μορφή, τα οποία προηγούνται της πρωτογενούς διεργασίας του ασυνειδήτου που εισήγαγε ο Φρόυντ. Στη Βία της ερμηνείας, Από το εικονόγραμμα στο εκφερόμενο, καθιστά κεντρικό τον τρόπο με τον οποίο ο αναγκαίος για τον εκκοινωνισμό της ψυχής λόγος της μητέρας, που βάζει σε λόγια το βίωμα του βρέφους, καθορίζει την ψυχική δόμηση και πρόσληψη του κόσμου. Βία θεμελιακή που μας ακολουθεί σε όλη μας τη ζωή, με βάρος που κάθε φορά μετατίθεται σε άλλα πεδία. Βία που είναι ιδρυτική κοινωνικά, καθώς εισαγόμαστε από τη γέννησή μας στην ετερονομία και κινούμαστε στην τροχιά μιας αέναης προσπάθειας αυτονόμησης.

Από την άλλη πλευρά, η δυνατότητα αναστοχαστικότητας της μητέρας, που αποτελεί πρότυπο κάθε Άλλου του κοινωνικού πεδίου, εκπαιδευτικού, γονιού, γιατρού, ψυχαναλυτή, πολιτικού, ώστε αυτός που βρίσκεται σε ασύμμετρη θέση να αυτοπεριορίζεται στην άσκηση βίας και εξουσίας και να δημιουργεί ένα πεδίο για την έλευση της αυτονομίας του υποκειμένου, καθορίζεται από το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Η αυτονομία, ως αυτός που θέτει το νόμο είναι διυποκειμενική διαδικασία καθώς ο εαυτός εμπεριέχει τον Άλλο. Η Πολιτική ως διεργασία αυτοθέσμισης της κοινωνίας έρχεται να δημιουργήσει το έδαφος όπου πραγματώνονται τα «αδύνατα», με την έννοια του οριστικού τέλους, επαγγέλματα-λειτουργίες της παιδαγωγικής, όπως αυτή ασκείται από εκπαιδευτικούς αλλά και γονείς, της ψυχανάλυσης και της ίδιας της πολιτικής.

Για τον Καστοριάδη, ψυχή και κόσμος είναι αλληλένδετα αλλά μη αναγώγιμα το ένα στο άλλο και με αυτή την έννοια Πολιτική και Ψυχανάλυση είναι αρθρωμένες σε ένα ενιαίο μαγματικό γίγνεσθαι. Η ψυχανάλυση αποτελεί κόμβο, καθώς η ανακλαστική αναστοχαστικότητα δεν είναι η σκέψη με την έννοια του καρτεσιανού υποκειμένου αλλά η διαρκής διαπραγμάτευση των ασυνείδητων περιεχομένων, των καταναγκασμών, των επαναλήψεων, των υπερεγωτικών στοιχείων, ώστε να επέλθει μια πιο εύπλαστη σχέση με τον εαυτό που περιλαμβάνει το ασυνείδητο. Η φράση του Φρόυντ Wo es war soll ich werden, από το «εκεί που αυτό ήταν το Εγώ να έρθει», ερμηνεύεται από τον Καστοριάδη ως «εκεί που το Εγώ ήταν και αυτό να έρθει», με την έννοια της διαρκούς ανάδυσης της ριζικής φαντασίας που έλκει από το ασυνείδητο. Η ανάδυσή της κάνει να μη χωρά πλέον ο εαυτός στα δεδομένα ετερόνομα κοινωνικά σχήματα και επέρχεται τότε η κίνηση αυτοθέσμισης, που είναι αλληλένδετη με την θεσμίζουσα διαδικασία νέων τρόπων εργασίας, μη αλλοτριωτικής, αγάπης, πάντοτε αινιγματικής, δημιουργίας πρακτικοποιητικής και τόπων λήψης αποφάσεων αμεσοδημοκρατικών, με σεβασμό και αυτοπεριορισμό.

Το Μίσος, ως πρώτη συνιστώσα του ψυχισμού, αναγκαία για τον διαχωρισμό από τον πρωταρχικό Άλλο και την ανάδυση της ετερότητας, στην κίνησή του προς την μετουσίωση και την αυτονομία αναλύθηκε από τον ψυχοθεραπευτή Βαγγέλη Γαλάνη, σε συνάρτηση με το έργο της Μέλανι Κλάιν, του Κορνήλιου Καστοριάδη και την θεωρητικοποίηση του Γεράσιμου Στεφανάτου. Η ψυχανάλυση καθίσταται κεντρική στη διαδικασία της ψυχικής μετατόπισης, όσον αφορά καθηλωμένα και παλινδρομημένα μέρη του εαυτού σε περιόδους κρίσεων, κοινωνικής, περιβαλλοντικής καταστροφικότητας, πολέμων κλπ. Το άνοιγμα της ψυχικής μονάδας από τον κλειστό πυρήνα του μίσους για τον Άλλο, διαρρηγνύει ρατσιστικές και εθνικιστικές παραληρηματικές εκφράσεις αλλά και την κλειστή συστροφή στο σώμα που επιφέρει σοβαρές νόσους. Το μίσος εν εαυτώ. Ο ψυχαναλυτής Στέλιος Μακρής βασισμένος επίσης στη θεωρητικοποίηση για το μίσος έκανε μια πρωτότυπη προσέγγιση για το μίσος του θηλυκού στο Ισλάμ, την στροφή σε μια υπερβατική πατρική θεϊκή οντότητα και την επέκτασή του στις κοινωνίες της Δύσης σήμερα. Το θηλυκό δεν ταυτίζεται με το γυναικείο αλλά με την ανοιχτή, άπειρη κατά τον Λακάν πλευρά του θηλυκού στοιχείου σε κάθε υποκείμενο και η πατρική λειτουργία είναι μια μεταφορά που ανάγεται έως το τοτέμ ως σύμβολο σε άλλες κοινωνίες, λειτουργία διαχωριστική για τη μονάδα βρέφους-μητέρας και κάθε συμβιωτικής σχέσης που οδηγεί σε άκαμπτες προσλήψεις του κόσμου.

Σε μια περίοδο περιορισμών, ετερονομίας που εισάγεται διαρκώς από έναν απρόσωπο άλλο, στον ακραίο νεοφιλελευθερισμό που ανάγει το άτομο σε «επιχειρηματία του εαυτού του» μέσα στην ευτυχιοκρατία όπως ανέλυσε ο Διονύσης Δρόσος, η αυτονομία με την έννοια της συνάντησης με τον άρρητο εαυτό, με τον άλλο, με τη ριζική φαντασία, γίνεται πιο επίκαιρη παρά ποτέ. 

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια