Προσωπογραφίες της εθνογένεσης

Έργα της Φωτεινής Πούλια στην γκαλερί Crux (φωτ.: Θανάσης Ταμβακίδης)

Της Ανθούλας Δανιήλ*

ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ Γ. ΔΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ (επιμέλεια), Η Ιστορία έχει πρόσωπο. Μορφές του 1821 στην Ελλάδα του Όθωνα από τον Βέλγο διπλωμάτη Benjamin Mary, Ίδρυμα Σύλβιας Ιωάννου & Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, σελ. 384

Το λεύκωμα με τις μορφές του 1821 του Benjamin Mary

είναι μοναδικό ιστορικό τεκμήριο μιας συγκεκριμένης μεγάλης στιγμής της ιστορίας της Ελλάδας. Κυκλοφόρησε ήδη στα ελληνικά και τώρα επανακυκλοφορεί και στα Αγγλικά από το Ίδρυμα Σύλβιας Ιωάννου, με έδρα το Vaduz, Liechtenstein, και προτεραιότητά του την προβολή του πολιτισμού της Κύπρου.

Οι καθ’ ύλην αρμόδιοι επιστημονικοί συνεργάτες, Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου, Leonora Navari, Γιώργος Τζεδόπουλος, αναλαμβάνουν καθένας από τη δική του ειδικότητα να μας πληροφορήσουν: σε ποιους απευθύνονται, με ποια υλικά έγιναν τα έργα, χαρτιά, μελάνια, προσχέδια και, φυσικά, ποιος είναι ο Βέλγος διπλωμάτης Benjamin Mary. Η Χαρίκλεια Δημακοπούλου με το κείμενό της «Τοις εντευξομένοις» μιλάει γι’ αυτούς που ξέρουν γραφή κι ανάγνωση, κάτι που δεν είναι αυτονόητο για τον 19ο αιώνα και αναλύει το αυτοκέφαλο της ελληνικής ορθοδόξου Εκκλησίας, θέμα που οριστικά διευθετήθηκε το 1850.

Η ιστορικός Δήμητρα Κουκίου μας παρουσιάζει τον διπλωμάτη και ζωγράφο Benjamin Mary, ως φωτορεπόρτερ της Εθνικής Συνελεύσεως του 1843-1844, ο οποίος ήρθε στη μεταεπαναστατική Ελλάδα ως αντιπρόσωπος του Βελγίου, τον Νοέμβριο του 1838. Στην Αθήνα μπήκε τον Ιούλιο του 1839 και αμέσως απογοητεύτηκε από το γυμνό «αττικό τοπίο παραδομένο στον αφόρητο ήλιο του καλοκαιριού», αλλά και από τις πολιτικές ίντριγκες.

Ο Mary είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει τη Συνέλευση, από την οποία προέκυψε το Σύνταγμα, πράγμα που θεώρησε προπομπό της χειραφέτησης. Δυσφορούσε όμως με την ανάμειξη των ξένων δυνάμεων στην ελληνική πολιτική και τον έλεγχο των κινήσεων του Όθωνα, τη νοθεία των εκλογών στην Πάτρα, τις αυθαιρεσίες της κυβέρνησης Μαυροκορδάτου, τη διαμάχη με τον Άγγλο διπλωμάτη Lyons για την προσάρτηση της Κύπρου στις αγγλικές κτήσεις, όπως είχε προβλέψει και ο Άγγλος αρχαιολόγος Charles Fellows που είχε θαυμάσει τις οχυρώσεις της Αμμοχώστου: «Η χαριτωμένη μας ανιψιά, η βασίλισσα Βικτωρία, θα προσέθετε ευχαρίστως τούτο το κόσμημα στη Μάλτα και το Γιβραλτάρ». Τρία τοπόσημα στη Μεσόγειο.

Ο Mary, παρά τη δυσαρέσκειά του, εκτιμούσε τους καθημερινούς Ελληνες, σαν εκείνους που συνάντησε στην Καρύταινα στην «αετοφωλιά του Κολοκοτρώνη», τους θεωρούσε ανθρώπους του μύθου και του αγνού ηρωισμού. Με πολλούς συνδέθηκε φιλικά, άνδρες και γυναίκες, των οποίων φιλοτέχνησε πορτρέτα. Εγκαταστάθηκε στον Πειραιά για να κάνει τα μπάνια του, ενώ ταξίδεψε και στις Κυκλάδες.

Ο Mary, αν και του άρεσαν τα τοπία, αποδείχτηκε πολύ καλός φυσιογνωμιστής. Φιλοτέχνησε 320 πορτρέτα. Σε πολλά παρέθεσε και σχόλια. Η προσωπογραφία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη ταιριάζει απολύτως με το νεκρικό εκμαγείο. Οι προσωπογραφίες, με τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των αγωνιστών και των πολιτικών, καθώς και ο υπομνηματισμός τους, αποτελούν σήμερα ιστορική πηγή. Διασώζονται οι στολές των πληρεξουσίων στην Εθνοσυνέλευση, των κληρικών, του οθωνικού στρατού, που έχουν, πλέον, χαθεί. Σώζονται μόνο δύο∙ μία του Γενναίου Κολοκοτρώνη και μία της οικογένειας Μπότσαρη. Ο Mary, ανάλογα με την απαίτηση των πελατών, άφηνε αντίγραφο. Περιγράφεται με λεπτομέρειες ο στρατηγός Μακρυγιάννης, ο οποίος δεξιώθηκε στο σπίτι του τα επιφανή μέλη της Συνέλευσης. Το γεγονός διατυμπανίστηκε, έγινε δοξολογία και ως χώρος επελέγη η αίθουσα χορού της πρώτης βασιλικής κατοικίας. Ο ποιητής Αλέξανδρος Σούτσος σχολιάζει το γεγονός: «Κατά το 1833 εις το Ναύπλιον, πρωτεύουσαν τότε του Κράτους, το ελληνικόν βουλευτικόν έγινε βασιλικόν χορευτήριον. Κατά το 1843 εις τας Αθήνας, πρωτεύουσα σήμερα του κράτους, το βασιλικόν χορευτήριον γίνεται Ελληνικόν βουλευτικόν».

Για την παρουσία της Κύπρου στο Λεύκωμα γράφει η Κουκίου, η οποία θεωρεί ότι η παρουσία των Κυπρίων αγωνιστών υπήρξε ο πρωταρχικός λόγος για να περιέλθει το Λεύκωμα στο Ίδρυμα Σύλβιας Ιωάννου. Οι Κύπριοι αγωνιστές ζούσαν στην οθωνική Ελλάδα και έλαβαν μέρος στα γεγονότα. Αναφορά γίνεται και στον κυπριακό Αγώνα και τη θυσία των αγωνιστών, τη φυγή τους στην Ελλάδα και την ένταξή τους στην Ιωνική Φάλαγγα που συγκροτήθηκε στο Ναύπλιο το 1826. Ο Mary επισκέφτηκε και την Κύπρο, το 1844, έκανε τις προσωπογραφίες του και μετέφερε τις εντυπώσεις του στον υπουργό Εξωτερικών. Ανάμεσα στα άλλα σχολίασε τον βεβηλωμένο από τους Τούρκους καθεδρικό ναό της Αμμοχώστου, ενώ δεν κρύβει την εντύπωσή του πως όλα ετοιμάζουν τη μελλοντική κατάληψη του νησιού από τους Άγγλους.

Η ενότητα «Μεταξύ Εικόνων και Έρευνας» κάνει λόγο για τη μεγάλη προσπάθεια που έχει καταβληθεί να ταυτοποιηθούν τα εικονιζόμενα πρόσωπα, για τα περισσότερα όμως δεν υπάρχουν πληροφορίες, κυρίως γυναικεία, παραμένοντας αταυτοποίητα. Εντύπωση μεγάλη δημιουργεί και η απουσία του βασιλικού ζεύγους από τα πορτρέτα.

Τέλος, ανάμεσα στα κείμενα και τις χρησιμότατες πληροφορίες, εκείνο που τραβάει το μάτι του αναγνώστη είναι οι προσωπογραφίες. Ο σημερινός θεατής θα μείνει εκστατικός μπροστά στο βλέμμα το έντονο των προσώπων, τις εκφράσεις, τα χαρακτηριστικά, τις περίτεχνες στολές με τις διακοσμήσεις τους, τα μαλλιά και τα γένια, τα ποικίλα καλύμματα της κεφαλής. Μακρύς είναι ο κατάλογος των ονομάτων, πολύτιμα τα βιογραφικά σημειώματα, με τις πάσης φύσεως πληροφορίες, πλούσια η βιβλιογραφία. Το Λεύκωμα, με τον επιβλητικό του όγκο και την πολυτελή εκτύπωσή του, το σπουδαίο περιεχόμενό του εντυπωσιάζει και συγκινεί.

Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ Φιλολογίας