Ανελέητη κριτική

Ιβάν Κλιούν, Χωρικοί, 1931, μολύβι και κάρβουνο σε χαρτί, 30,2 x 38,4 εκ. 

Της Κωστούλας Μάκη*

ΙΒΑΝ ΜΠΟΥΝΙΝ, Αυτοβιογραφικές σημειώσεις, Μετάφραση: Ευγενία Κριτσέφσκαγια, Επίμετρο: Κονσταντίν Παουστόφσκι, εκδόσεις Οροπέδιο, σελ. 210

Από την πρώτη σελίδα του βιβλίου, ο Ιβάν Μπούνιν δίνει το στίγμα που ακολουθείται στα κείμενα που περιλαμβάνονται στις Αυτοβιογραφικές σημειώσεις. Η εκκίνηση της συγγραφικής του πορείας εντοπίζεται τη χρονική στιγμή που στα οχτώ του χρόνια κεντρίζεται από ένα εικονογραφημένο βιβλίο, όπου σε ένα ειδυλλιακό βουκολικό τοπίο απεικονίζεται «ένας νάνος με θηλυπρεπές πρόσωπο και βρογχοκήλη» (σ. 7). Η λεζάντα τον φέρνει αντιμέτωπο με μια άγνωστη, όπως σημειώνει, μέχρι τότε άγνωστη λέξη: «Συνάντηση στα βουνά με έναν κρετίνο». Για τον Μπούνιν η στιγμή αυτή είναι προφητική, καθώς αναστοχαζόμενος αναγνωρίζει ότι στη ζωή του γνώρισε πολλούς παράξενους «κρετίνους» ιδιαίτερα όταν: «πέρα από τον κρετινισμό, τους διέκρινε και κάποιο ταλέντο ή πάθος και τους ευνοούσαν οι ιστορικές συγκυρίες. […] τα ονόματά τους θα μείνουν για πάντα στην παγκόσμια ιστορία» (σ. 7-8).

Οι «κρετίνοι» αυτοί που αναφέρονται σε όλο το βιβλίο με καυστικό σαρκασμό, αφηγηματικό ταλέντο, αιχμηρή κριτική ματιά και εμμονική διά βίου ιδεολογική περιχαράκωση είναι «εκείνοι “οι φωστήρες της ανθρωπότητας” που αφάνιζαν ολόκληρα βασίλεια κι αποδεκάτιζαν εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές…»: δηλαδή οι μπολσεβίκοι. Οι «άξεστοι βρώμικοι χωρικοί μπολσεβίκοι», οι κάθε είδους πρωτο-μοντερνιστές, φουτουριστές και συμβολιστές καλλιτέχνες (ενδεικτικά αναφέρω τους: Μαγιακόφσκι, Μπαλμόντ, Γιεσένιν, Μπέλι, Βολίνσκι, Βολόσιν), ο καιροσκόπος/κοινότοπος κατά τον συγγραφέα Γκόρκι, ο Λένιν, όλοι όσοι πίστεψαν ή συμμετείχαν στην Οκτωβριανή επανάσταση είναι για τον Μπούνιν έκφυλοι, απεχθείς και αλήτες, χωρίς καμιά διάκριση. Σε μια αιρετική λιβελογραφία εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως και με τεκμήρια από την εμπειρία του ταλαντούχου κλασικού συγγραφέα «ο λόγος της αντίπερα πολιτικής όχθης».

Ο ιδεαλιστικός φανατισμός του Μπούνιν με ηθικές απολήξεις έγκειται στην πίστη ότι έχει την αλήθεια με το μέρος του, στη δυϊστική διάκριση ανάμεσα στους καλούς αντιμπολσεβίκους πατριώτες και στους κακούς μπολσεβίκους εχθρούς, καθώς και στη βαθύτατη θλίψη του για την πατρίδα που έχει πια χαθεί. Αντίστοιχα στα «καθ’ ημάς», ας θυμηθούμε τις πρώτες ηχηρές ματαιώσεις των παλιών κομμουνιστών, όταν δεν μπορούσαν πια να αρνηθούν τα γκουλάγκ, τις μαζικές εκτοπίσεις του σταλινισμού, τις συνεχόμενες διαψεύσεις θεωρίας και πράξης. Οι ιδεολογικές παρωπίδες εγκιβωτίζονται βέβαια και στις αναγνωστικές προσλήψεις των λογοτεχνικών έργων, διαιωνίζοντας διλήμματα που στηρίζονται σε δογματικές θέσεις, οι οποίες αναζητούν την «καθαρότητα» ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό, την τέχνη και την ιδεολογία, και την «ενάρετη», χωρίς αντιφάσεις ύπαρξη ενός ηρωοποιημένου ιστορικού αναλλοίωτου χρόνου. Ακόμα και σήμερα το διακύβευμα «της ρώσικης ψυχής» και του περιεχομένου της παραμένει ένθεν και εκείθεν εγκλωβισμένο στις απόλυτες ερμηνείες τέχνης, ιδεολογίας και πολιτικής.

Σε μια τέτοια λογική στρατοπέδου, οι θέσεις και τα έργα του Μπούνιν (ή του Ναμπόκοφ) πριν και τώρα γίνονται «μήλον της έριδος», όπως εύστοχα σημειώνει και η έμπειρη μεταφράστρια του βιβλίου Ευγενία Κριτσέφσκαγια. Προκαλείται, λοιπόν μια αμηχανία ως προς το δίλημμα: το πώς να προσεγγίσεις τα αριστοτεχνικά λογοτεχνικά κείμενα, όσων στάθηκαν σταθερά πολέμιοι της Οκτωβριανής επανάστασης, σε όλες τις εκφάνσεις και τις δυναμικές της.

Η έκδοση του βιβλίου, είναι ιδιαίτερα επίκαιρη στη σημερινή συγκυρία. Εκατόν πέντε χρόνια μετά τη ρώσικη επανάσταση και εξήντα εννιά χρόνια μετά τον θάνατο του Μπούνιν, είναι χρόνος αρκετός για να πιστοποιηθεί η αναγκαιότητα ενός κριτικού και ιστορικού αναστοχασμού, ο οποίος θα μπορεί: να εντοπίσει τις ιστορικές αλλαγές που συντελέστηκαν στις κατασκευές για τη ρώσικη πρωτοπορία, την επανάσταση, την αριστερά, την τέχνη, να συνδέσει τις ιστορικές συνθήκες του 20ού αιώνα με τους μετασχηματισμούς στην ιδεολογική συγκρότηση της Ρωσίας, να αναλύσει τις διαφορετικές εκδοχές κουλτούρας και εθνικής ταυτότητας, όπως αυτές εκφράζονται στη ρώσικη λογοτεχνία του χθες και του σήμερα.

Οι σωρευτικές αλλαγές μετά τη λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου, η κατάρρευση της ΕΣΣΔ, οι μεταβατικές φάσεις στη σύγχρονη ρώσικη και ευρωπαϊκή ιστορία επικαιροποιούν τον ιστορικό χρόνο και τους διαλόγους ανάμεσα στο χθες και το σήμερα. Η κριτική αποτίμηση με όρους όχι ιδεολογικής αποστασιοποίησης, αλλά με έμφαση στις πολλαπλές υποκειμενικότητες ατομικά και συλλογικά, στην πολιτική και την τέχνη, συντελεί στην κριτική επισκόπηση του βιβλίου με όρους λογοτεχνικούς, πολιτικούς, ιστορικούς και όχι με ιδεαλιστικούς ανθρωποφαγικούς συμψηφισμούς. Η αμείλικτη καυστικότητα του φοβερού μένους του Μπούνιν επαναφέρει την απολύτως κρίσιμη ανάγκη διαλογικότητας και πολυφωνίας, ως προς τα όρια της ερμηνείας/σύζευξης λογοτεχνίας, ιστορίας και πολιτικών επιλογών στο σήμερα. Έτσι, η κριτική ανάγνωση του Μπούνιν στο παρόν είναι απαραίτητη, γιατί επισημαίνει ότι οποιαδήποτε ουσιοκρατική και μυθολογική πρόσληψη της ιστορίας, της θεωρίας, της τέχνης και των καλλιτεχνών καταλήγει πάντα μονομερής και δογματική.

Επανερχόμαστε λοιπόν στην αναγνωστική συνθήκη και στο περιεχόμενό της, που για να αποδώσει αισθητικά, ιδεολογικοπολιτικά και προσωπικά δεν μπορεί παρά να είναι σύνθετη και κριτική, με διαρκή ανατροφοδότηση των κειμένων στο κοινωνικο-ιστορικό τους πλαίσιο και με την επισήμανση της ιστορίας μέσα στην ιστορία (συγγραφέας, έργο και αναγνώστης βρίσκονται διαρκώς σε πολλαπλές διαχρονικές στιγμές του ιστορικού χρόνου). Το βιβλίο του Μπούνιν, μέσα στην απολυτότητά του, παραμένει αναγνωστικά απολαυστικό, ενώ την ίδια ώρα μας φέρνει αντιμέτωπους με τις πρόχειρες ποιητικές προπαγάνδες αγαπημένων ποιητών και τον καιροσκοπισμό κάποιων άλλων, στις τότε υπό διαμόρφωση καλλιτεχνικές και πολιτικές συνθήκες, όπου όλα οδηγούσαν σε μια πολυποίκιλη καύση τους και πειραματισμό.

Στα δέκα πέντε κείμενα των αυτοβιογραφικών σημειώσεων, ο συγγραφέας είτε ασκεί αμείλικτη κριτική σε όσους καλλιτέχνες εντάχθηκαν στη ρώσικη επανάσταση, είτε μιλά για καλλιτέχνες που εκτιμούσε. Ας σημειωθεί εμφατικά εδώ η καθοριστική συνεισφορά της Κριτσέφσκαγια, με τις εμβριθείς κατατοπιστικές σημειώσεις της στα κείμενα, οι οποίες επιτρέπουν σε όλους τους αναγνώστες να παρακολουθήσουν το καλλιτεχνικό και πολιτικό γίγνεσθαι της εποχής. Στα όρια της υποκειμενικότητας τού Μπούνιν, όσοι συντάσσονταν συνολικά με τον τσάρο ή με την «πεφωτισμένη αριστοκρατία» έχαιραν της εκτίμησής του. Έτσι, η γραφή του διαποτίστηκε από τη λεπτομερή παράθεση όλων των απαξιωτικών χαρακτηριστικών που έβλεπε στους «εχθρούς του έθνους». Αναμενόμενα, δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει κανένα ίχνος της παγκόσμιας εμβληματικής ιστορικής στιγμής που σημασιοδότησε η Οκτωβριανή επανάσταση, παρά τα μετέπειτα ναυάγιά της.

*Η Κωστούλα Μάκη είναι κοινωνική ψυχολόγος