Ελλάδα, Ιταλία, Επανάσταση

Ιβάν Κλιούν, Σουπρεματιστικές μελέτες, 1922, ακουαρέλα και γκουάς σε χαρτί, 11,8 x 21,3 εκ. 

Του Μάσσιμο Κατσούλο*

Η συμβολή των Ιταλών στην Ελληνική Επανάσταση (Αθήνα 2022). Προετοιμάζοντας την ιταλική Παλιγγενεσία 1821-1832, Eptbooks (Αθήνα), σελ. 645

Η συμβολή των Ιταλών Φιλελλήνων στην Επανάσταση του ’21 δεν συγκρίνεται ποσοτικά με εκείνη άλλων χωρών, λ. χ. της Αγγλίας, της Γαλλίας. Ωστόσο έχει χαρακτηριστικά που τη διακρίνουν φανερά. Είναι γνωστό ότι το Φιλελληνικό Κίνημα στις δυτικές χώρες τρεφόταν προπαντός από το πνεύμα του κλασικισμού. Η απελευθέρωση της Ελλάδας σήμαινε για πολλούς Ευρωπαίους και Αμερικανούς με κλασική παιδεία τη σύνδεση της Ελλάδας κατ’ ευθείαν με το λαμπρό της παρελθόν. Και στην Ιταλία η λατρεία του αρχαίου πολιτισμού έπαιξε σπουδαίο ρόλο, στο να πείσει πολλούς νέους να συμμετάσχουν στο κίνημα. Μερικοί από τους κορυφαίους λογοτέχνες μας του εικοστού αιώνα, ο Ugo Foscolo (γεννημένος στην Ζάκυνθο από Ιταλό πατέρα και Ελληνίδα μητέρα, στενός φίλος των συμπατριωτών του Διονύσιου Σολωμού και Ανδρέα Κάλβου), ο Giacomo Leopardi, ο Giovanni Berchet (που έγραψε το ιστορικό δράμα Οι πρόσφυγες της Πάργας), ο Ippolito Nievo, για να περιοριστώ μόνον στους σημαντικότερους, συνέθεσαν ή σχεδίασαν να γράψουν έργα εμπνευσμένα από την Επανάσταση, δημιουργώντας συχνά αναλογίες ανάμεσα την αντίσταση των Αρχαίων Ελλήνων κατά των Περσών, το 5ο αιώνα π.Χ. και τον Αγώνα του ’21.

Όμως το χαρακτηριστικό που διακρίνει τον δικό μας Φιλελληνισμό από τους άλλους είναι ότι πίσω από τον ενθουσιασμό με τον όποιον πολλοί ξεκίνησαν από την ιταλική χερσόνησο να αγωνιστούν μαζί με τους Έλληνες ή υποστήριξαν με το “μολύβι τους” τον Αγώνα, κρύβεται η βαθύτερη απογοήτευση που άφησε μέσα τους η αποτυχία των απελευθερωτικών κινημάτων (Moti pre-risorgimentali) στο Βασίλειο της Νάπολης και στο Πιεμόντε. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι Φιλέλληνες έφτασαν από τις δύο αυτές περιοχές. Η πολιτική κατάσταση της Ιταλίας, πράγματι, ήταν πολύ διαφορετική από κείνη της Αγγλίας ή της Γαλλίας ή και των ΗΠΑ, που ήταν από αιώνες ή από χρόνια ελεύθερες. Έτσι, στην Ιταλία δεν υπήρξε ούτε κίνημα με την επίνευση του κράτους, ούτε η συμμετοχή στην Επανάσταση είχε σκοπούς εξωτερικής πολιτικής (την αποδυνάμωση της Τουρκίας και της Ρωσίας). Όλα ήταν αυθόρμητα, οι Φιλέλληνες έφευγαν και έφταναν στην Ελλάδα χωρίς να έχουν πίσω τους καμία υποστήριξη. Ήταν απολύτως εθελοντές, με μόνα όπλα το θάρρος τους, τις απογοητεύσεις τους, την ορμή τους προς την ελευθερία.

Ήταν η βούληση να βοηθήσουν έναν άλλο λαό –με τον οποίο ένιωθαν να έχουν εξ αίματος «κλασικούς» δεσμούς– να κατακτήσει το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας, εκείνο που αυτοί ο ίδιοι δεν κατόρθωσαν στα εδάφη τους. Προσέτι, η αυταπάρνηση με την οποία οι Έλληνες πολεμούσαν για την ελευθερία τους έγινε για πολλούς Ιταλούς παράδειγμα “αρετής και τόλμης”. Θέτω ως δείγμα δυο λογοτεχνικά αποσπάσματα. Το πρώτο είναι από το Zibaldone (συλλογή διαφορετικών κειμένων και πρόχειρων σημειωμάτων) του Leopardi: “Η επιμονή που οι Έλληνες είχαν πάντα προς τα πράγματά τους κι η αγάπη που είχαν και ακόμα έχουν για την πατρίδα τους και για τους πατριώτες τους είναι θαυμάσια... Οι έλληνες δεν έγιναν ποτέ Τούρκοι”. Το δεύτερο παράδειγμα είναι από το μυθιστόρημα Memorie di un Italiano (Οι εξομολογήσεις ενός Ιταλού) του Ippolito Nievo. Στο κεφαλαίο είκοσι, ο Κάρλο, εξόριστος στο Λονδίνο μετά την αποτυχία του κινήματος στην Νάπολη, λαμβάνει επιστολή από την αδερφή του, Αγλάουρα, που ζει στην Ελλάδα παντρεμένη με έναν Έλληνα, τον Σπύρο. Στο τέλος της επιστολής, που είναι ύμνος στην Ελλάδα και στις αξίες των κατοίκων της, η Αγλάουρα γράφει: “Στείλε τα παιδιά σου στην Ελλάδα: για να γίνουν καλοί Ιταλοί πρέπει πρώτα να γίνουν λίγο καλοί Έλληνες. Τότε θα δούμε αυτά που μέχρι τώρα δεν είδαμε...”. Το μυθιστόρημα εγράφη το 1838, αλλά ο απόηχος του Αγώνα ήταν ακόμα ισχυρός και η Ιταλία ακόμη ζητούσε την ανεξαρτησία της.

Μία πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο φαινόμενο του ιταλικού Φιλελληνισμού είναι το βιβλίο Η συμβολή των Ιταλών στην Ελληνική Επανάσταση. Προετοιμάζοντας την ιταλική Παλιγγενεσία 1821-1832, που εκδόθηκε από τον Etpbooks, εκδοτικό οίκο που, με την ευκαιρία της διακοσιοστής επετείου είχε αρχίσει μια σειρά δημοσιεύσεων για τον Αγώνα, σειρά που ξεκίνησε με το μονογραφικό τεύχος 11-12 (2020) του περιοδικού “Periptero”.

Ο εν λόγω τόμος αντιμετωπίζει πρώτη φορά συστηματικά το φαινόμενο, από τη πολιτική, την πολεμική, την λογοτεχνική, την καλλιτεχνική του πλευρά, εστιάζοντας συνάμα την προσοχή και στο πώς η Επανάσταση προετοίμαζε το έδαφος για την Παλιγγενεσία στην Ιταλία. Το βιβλίο συγκεντρώνει τριάντα συνεισφορές ισάριθμων Ιταλών και Ελλήνων ακαδημαϊκών, προερχομένων από είκοσι Πανεπιστήμια (ανάμεσά τους τον Luciano Canfora, τον Marco Galdi, τον Γεώργιο Κουκουδάκη, τον Χαράλαμπο Βλαχόπουλο, τον Ιωάννη Τζόλκα, τον Cristiano Luciani, τον Γεράσιμο Ζώρα), που μελέτησαν τους Ιταλούς πρωταγωνιστές και την υποστήριξη που εξασφάλισαν στον αγώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας πολλές ιταλικές πόλεις, από τον βορρά έως τον νότο της ιταλικής χερσονήσου. Στο παράρτημα του βιβλίου παρατίθεται μια ενημερωμένη βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα και μια συλλογή βιογραφιών των Ιταλών που προσέτρεξαν στην Ελλάδα σε εκείνην την συγκυρία.

Είναι σημαντικό ότι ο τόμος προσφέρεται σε τρεις εκδοχές, σε διαφορετική γλώσσα η καθεμία: ιταλική, ελληνική και αγγλική, με την πεποίθηση πως θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ενδιαφέρον εργαλείο για όποιον σκοπεύει να εμβαθύνει στα ζητήματα αυτά καθώς και να λειτουργήσει ως κίνητρο για μελλοντικές έρευνες και εντρυφήσεις.

*Ο Μάσσιμο Κατσούλο είναι κλασικός φιλόλογος