Ανάγκη ελευθερίας

Άποψη της έκθεσης του Δημήτρη Εφέογλου As I Came Through the Desert Thus It Was στη γκαλερί Ζουμπουλάκη

Του Κωνσταντίνου Μπούρα*

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΜΟΥΤΖΑΝ-ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟΥ, Αυτοβιογραφία, εισαγωγή: Κατερίνα Σχινά, εκδόσεις Μεταίχμιο, σελ. 160

Διάβασα πρώτα την εκτενή, κατατοπιστική και αναλυτική εισαγωγή της Κατερίνας Σχινά, παρ’ όλο που δεν το συνηθίζω, αφού προτιμώ να γεύομαι ανεπηρέαστος τους εύοσμους καρπούς των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων άξιων εργατών του πνεύματος. Όμως εδώ δεν το μετάνιωσα, γιατί απόλαυσα διπλά το ήδη επεξηγημένο κείμενο. Μόνο μία μικρή παρατήρηση: παραπομπές χωρίς την αντίστοιχη σελίδα ή σελίδες είναι παντελώς άχρηστες, δυσλειτουργικές και μόνον ως ενδεικτική βιβλιογραφία μπορούν να εκληφθούν. Απορώ πώς διέφυγε και από την έμπειρη δημοσιογράφο και συγγραφέα Κατερίνα Σχινά και από τους υπεύθυνους επιμελητές των προσεγμένων εκδόσεων Μεταίχμιο. Φαντάζομαι και υποθέτω πως στην επόμενη έκδοση του ευπώλητου και άκρως ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου θα διορθωθεί αυτό το ατόπημα και θα αποκατασταθεί η αθέλητη αβλεψία.

«Η πρώτη Ελληνίδα πεζογράφος Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου» ατύχησε με την οριστική απώλεια του πολύπλευρου και πολυποίκιλου λογοτεχνικού της έργου, στα ελληνικά και στα ιταλικά, από το οποίο σώθηκε μόνον αυτό το πρώτο μέρος του ημιτελούς ημερολογίου της, αφού το νήμα της ζωής της κόπηκε έξαφνα στη γέννα. Ήταν μόλις τριάντα ενός ετών και ο γιος της φρόντισε πολύ αργότερα να το εκδώσει, το 1881, χωρίς να ξέρουμε εάν και κατά πόσον ξάφρισε κάποια δυσάρεστα για την τιμή της οικογενείας τους μέρη. Ούτως ή άλλως, πρόκειται για την αγιογραφία μίας έγκλειστης γυναίκας-θύματος, φυλακισμένης στα μεσαιωνικά ήθη και έθιμα μιας οικογένειας που έχτιζε διαρκώς καβαφικά τείχη γύρω από τα ανυπεράσπιστα θηλυκά μέρη της.

«Κραυγή γυναικών» θα μπορούσε να τροφοδοτήσει αυτό το θλιβερό μανιφέστο. «Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ» ωχριά μπροστά σε τόση υπαρξιακή απελπισία. Ο χειρότερος πόλεμος είναι αυτός που δεν είναι δικός μας, επιβάλλεται όμως από το Υπερεγώ και καθίσταται συνειδητός περιορισμός που τροφοδοτεί το υποσυνείδητο, με τον πλούτο της ονειρικής φυγής όλων των καταπιεσμένων. Χωρίς την καταπίεση, δίχως τα εγκλήματα και την αυτοθυματοποίηση, δεν θα υπήρχε παγκόσμια λογοτεχνία. Η τέχνη είναι ίσως κάτι γενικότερο, όμως σαν εργόχειρο μιας στραγγαλισμένης πνευματικής ύπαρξης θα μπορούσε να εκληφθεί ετούτο το φιλοτεχνημένο κείμενο, που μας πληγώνει εν τούτοις με την θραυσματική αποσπασματικότητά του.

Η συνεκδοχική ανάγνωσή του («το μέρος αντί του όλου») παραπέμπει στα σπαράγματα των ποιημάτων της Σαπφώς, στα υπολείμματα αρχαίων δραμάτων πάνω σε σαρακοφαγωμένους παπύρους, σε σπασμένες, δυσανάγνωστες πήλινες δέλτους που διασώζουν το πρώτο καταγεγραμμένο εκτενές ποίημα του κόσμου, το «Έπος του Γκίλγκαμες». Ίσως να απογοητευόμασταν αν σωζότανε πλήρες το συγγραφικό έργο της αδικοχαμένης και πρόωρα ακυρωμένης κόρης. Μπορεί πάλι και όχι. Οι σκέψεις όμως για την ματαιότητα της όποιας απόπειρας διαχρονικότητας των φτωχικών γραπτών μας ανατροφοδοτούνται από παρόμοιες και ανάλογες περιπτώσεις. Επομένως, ας συγκεντρωθούμε στο συγκεκριμένο και στο σαφές, σε εκείνο που ο πεισματικός, παράλογος Χρόνος επέλεξε να διασώσει και η συλλογική μνήμη να διατηρήσει, σαν δείγμα από ένα τεχνούργημα μιας εποχής εφιαλτικής ίσως, αν και όχι τόσο μακρινής. Ακόμα κι ένα θραύσμα του καθρέφτη που μας αναγκάζει να δούμε διαφορετικά τον κόσμο είναι πολύτιμο στο Μουσείο της Συλλογικής Μνημοσύνης.

Από αυτή την άποψη, η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου στέκει εμβληματική σαν σύμβολο της ζωτικής μας ανάγκης για Ελευθερία, για ανεξαρτησία και για αποδέσμευση της έκφρασης από κάθε «λεόντειο» σύμβαση, από ποταπά μικροσυμφέροντα και κοντόθωρους υπολογισμούς. Η Αλήθεια θα μας λυτρώσει. Πάντα μας λυτρώνει. Κι η εργασία επίσης. Ειδικά αν είναι τίμια και ψυχοφελής. Τότε θα είναι κι αυτόχρημα κοινωφελής. Εξαιρετικό βιβλίο για μελέτη και έρευνα οικείων κακών, γενικώς.

*Ο Κωνσταντίνος Μπούρας είναι επισκέπτης καθηγητής Θεατρικής Κριτικής στο ΕΚΠΑ