...όπως με γέννησες, μάνα μου Ισπανία

Άποψη της έκθεσης «Λιθολογία» του Ζήση Κοτιώνη στο Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων, φωτ. Μενέλαος Μυρίλλας

Του Σπύρου Κακουριώτη

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ, Los buenos antifascistas. Ιστορία των Ελλήνων εθελοντών του Ισπανικού Εμφυλίου μέσα από τα άγνωστα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών, Θεμέλιο, Αθήνα 2021, σελ. 302

Ογδόντα πέντε χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από το στρατιωτικό πραξικόπημα που είχε στόχο να ανατρέψει την Β' Ισπανική Δημοκρατία, οδήγησε όμως σε έναν μακρόχρονο εμφύλιο πόλεμο, πεδίο αντιπαράθεσης των ευρωπαϊκών δυνάμεων, μια γενική δοκιμή για τον παγκόσμιο πόλεμο που ακολούθησε αμέσως μετά την ήττα των Δημοκρατικών.

Στο ισπανικό πεδίο μάχης η σύγκρουση μαινόταν ανάμεσα, από τη μια, στις δυνάμεις του φασισμού (Ισπανοί εθνικιστές, Γερμανοί ναζί και Ιταλοί φασίστες) και, από την άλλη, εκείνες μιας πολύχρωμης αριστεράς (από φιλελεύθερους ρεπουμπλικάνους και σοσιαλιστές μέχρι κομμουνιστές και αναρχικούς), που υποστηρίζονταν από την ΕΣΣΔ, ενώ οι φιλελεύθερες δημοκρατίες στην Ευρώπη και την Αμερική επέβαλαν το σύμφωνο μη επέμβασης, το οποίο, ουσιαστικά, απαγόρευε κάθε βοήθεια προς τους Δημοκρατικούς.

Έτσι, το καλοκαίρι του 1936, η δημοκρατική Ισπανία βρέθηκε να μάχεται μόνη. Ο αγώνας της νόμιμης κυβέρνησης ενάντια στους στασιαστές αξιωματικούς προκάλεσε παγκόσμιο κύμα λαϊκής συμπαράστασης και αλληλεγγύης, σε αντίθεση με τη στάση και την πολιτική των δυτικών κυβερνήσεων. Σύντομα, η αυθόρμητη αυτή αλληλεγγύη οργανώθηκε από τα Κ.Κ. και την Κομμουνιστική Διεθνή, παίρνοντας τη μορφή όχι μονάχα υλικής βοήθειας αλλά και στρατολόγησης εθελοντών.

Τον Σεπτέμβριο του 1936, οι πρώτες μονάδες εθελοντών αρχίζουν και σχηματίζονται. Όσοι καταφθάνουν στην Ισπανία, κυρίως μέσα από παράνομα κανάλια, κατευθύνονται στο Αλμπαθέτε, πόλη ανάμεσα στη Μαδρίτη και τη Βαλένθια, όπου έχει εγκατασταθεί το στρατηγείο των Διεθνών Ταξιαρχιών. Εκεί θα βρεθεί, τον πρώτο χειμώνα του πολέμου, ο Γιώργος Τσάκος, που δούλευε μάγειρας στη Νέα Υόρκη και μαζί με άλλους διέσχισε τον Ατλαντικό για να βρεθεί στο πλευρό της δημοκρατικής Ισπανίας.

Αυτός είναι ο ήρωας του Γιάννη Παντελάκη που, έχοντας για καθοδηγητικό του νήμα την ιστορία αυτού του «καλού αντιφασίστα», όπως χαρακτηριζόταν στους φακέλους που τηρούσαν οι Ταξιαρχίες για τα μέλη τους, επιχειρεί να αφηγηθεί την ιστορία των Ελλήνων εθελοντών στον Ισπανικό Εμφύλιο, έτσι όπως προβάλλει μέσα από τα, προσβάσιμα πλέον στον ερευνητή, ακόμη και από το Διαδίκτυο, αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών.

Μέσα από τη «μικρή» ιστορία αυτού του Έλληνα μετανάστη, έτσι όπως την αφηγείται η κόρη του, που ποτέ δεν τον γνώρισε, καθώς η Ισπανίδα μητέρα της έμεινε πίσω, εκεί που ο ίδιος δεν μπορούσε πλέον να επιστρέψει μετά την υποχώρηση, προβάλλουν εκατοντάδες άλλες ιστορίες Ελλήνων αντιφασιστών, που βρέθηκαν στην Ισπανία για να υπερασπιστούν τη Δημοκρατία.

Στην έρευνά του, ο Γιάννης Παντελάκης αξιοποιεί ανέκδοτο αρχειακό υλικό και προσωπικές συνεντεύξεις, καθώς και τις ευάριθμες μελέτες που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα σχετικά με τους Έλληνες εθελοντές στον Ισπανικό Εμφύλιο, ιδιαίτερα αυτές του Δημήτρη Παλαιολογόπουλου, των Λευτέρη Τσιρμιράκη - Στέφανου Τσερμέγκα και του Χρήστου Λάζου.

Περίπου 400 ήταν οι Έλληνες και Κύπριοι εθελοντές που κατετάγησαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, ενώ ένας ακόμη μικρός αριθμός πολέμησε στο πλευρό των αναρχικών και των τροτσκιστών του POUM· γνωστότερος ανάμεσα σε αυτούς τους τελευταίους ο αρχειομαρξιστής ηγέτης Δημήτρης Γιωτόπουλος, η σύλληψή του οποίου από Σοβιετικούς πράκτορες της NKVD προκάλεσε διεθνή καμπάνια για την αποφυλάκισή του. Οι περισσότεροι ήταν μετανάστες (στις ΗΠΑ και στο Λονδίνο) και ναυτικοί, ενώ ελάχιστοι κατόρθωσαν να φύγουν από την Ελλάδα της δικτατορίας του Μεταξά προκειμένου να πολεμήσουν στην Ισπανία.

Αφού αναφερθεί στη συγκρότηση των Διεθνών Ταξιαρχιών και στη γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε στο δημοκρατικό στρατόπεδο, ο συγγραφέας ακολουθεί τα τεθλασμένα δρομολόγια που έπαιρναν οι εθελοντές, μεταξύ τους και οι Έλληνες, προκειμένου να περάσουν στην Ισπανία, συχνά από κακοτράχαλα μονοπάτια και ορεινά περάσματα στα Πυρηναία, προκειμένου να ξεφύγουν από την επιτήρηση των δυνάμεων της επιτροπής μη επέμβασης.

Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στους Έλληνες που καταφέρνουν να ξεφύγουν από το μεταξικό καθεστώς και να περάσουν από την Ελλάδα στην Ισπανία, αλλά και η υποδοχή που είχαν τα νέα από τα μέτωπα του Εμφυλίου από τις ελληνικές εφημερίδες, όπου γίνεται εκτενής αναφορά στις περίφημες φιλοφρανκικές ανταποκρίσεις του Νίκου Καζαντζάκη στην Καθημερινή, αλλά και στους τόπους εξορίας από τους κρατούμενους κομμουνιστές.

Η συμμετοχή στον πόλεμο, ο ηρωισμός και ο θάνατος, ο έλεγχος της κομματικής νομιμοφροσύνης των εθελοντών από τον μηχανισμό των Διεθνών Ταξιαρχιών, η εσωτερική καταστολή, αλλά και η αποχώρηση των ξένων μαχητών τον Οκτώβριο του 1938, καθώς και η τραγική Retirada, η υποχώρηση των δυνάμεων των Δημοκρατικών, ενόπλων και αόπλων, προς τη Γαλλία, εξετάζονται στις σελίδες του βιβλίου.

Μαζί με τους Ισπανούς που θα περάσουν στη Γαλλία, για να εγκλειστούν σε παραθαλάσσια στρατόπεδα μέσα σε απάνθρωπες συνθήκες, είναι και ο ήρωας του Γιάννη Παντελάκη, μαζί με την Ισπανίδα σύζυγό του. Εκεί θα γεννηθεί η κόρη τους, που προσφέρει στον συγγραφέα τον μίτο της αφήγησης. Μητέρα και παιδί θα επιστρέψουν στην Ισπανία, όπως και πολύ άλλοι που επέλεξαν να διακινδυνεύσουν την επιστροφή αντί για τον πιθανό θάνατο στα στρατόπεδα του γαλλικού κράτους. Θα ζήσουν για χρόνια σαν φυλακισμένες, ενώ ο Γιώργος Τσάκος, αφού εγκατασταθεί στην Πορτογαλία με την ελπίδα μιας παράνομης εισόδου στην Ισπανία, θα εργαστεί σαν ναυτικός και θα πεθάνει στη Ρουμανία, χωρίς ποτέ να ξαναδεί την οικογένειά του... Για τον Γιώργο Τσάκο, αλλά και για όλους τους εθελοντές που πολέμησαν στην Ισπανία, αυτή η εμπειρία υπήρξε καθοριστική για τη μετέπειτα ζωή τους· σφράγισε μια γενιά ανθρώπων με μια ιδιαίτερη αντιφασιστική και αριστερή νοοτροπία, δημιουργώντας μια κοινότητα συντρόφων που ξεπερνούσε σύνορα και εθνικές καταγωγές.